Ой порлаган оқшомлар

 

(қисса)

 

1 боб

Кузги дала

Холбўри 20 ёшлардаги ўрта бўйли, сочлари қора, аммо кўз қорачиқлари яшил, қирғийбурун, қалин лаблари устида мўйловлари сабза урган рассом йигит.Гарчанд рассомчилик ўқув юртларини тамомламаган эсада, у олийгохни хатм қилган тажрибали рассомлардан сира кам эмас.Холбўри мойбўёқда ҳам, акварельда ҳам бирдай, рангларни кир қилмай, табиат манзараларини қойиллатиб ишлар, биронта гўзал этюд яратиш ишқида кун бўйи жийдалар, юлғунлар ўсиб ётган дарё соҳилида, шамолларда шаршарадай шовуллагувчи толзорларда, каккулар оҳ чекаётган далалар этагида худди ўлжа излаган овчи каби, этюднигини елкасига осганича дайдиб юради.Баъзан тонг саҳарда уйғониб, соҳил тамон йўл оларкан, шудрингли бедазор сўқмоқлари аро ғира шира сўлим субҳи содиқ сукунатида бири қўйиб, бири "Вивиқ!Вивиқ! Так -талак!Так талак!" дея сайраётган беданалар овозига қулоқ тутиш учун бир зум тўхтайди.Соҳилга етгач, ёйилиб оқаётган Қорадарёнинг кўзгу каби ялтираган теран ва сокин сувларига термулар, одамлар ҳали донг қотиб ухлаётган, машиналар ва қушлар шовқини тинган тоза ҳаволи сукунатда асабларини созлар, шу ҳолатда баланд жарликлар узра тик туриб тонгни қарши оларди.

Тонги қоронғуликда, узоқ узоқларда хўрозлар қичқиришга тушаркан, уларнинг ўткир ва ўктам овозлари олмос ойнакесгич каби тонгнинг мусаффо кўзгусини кесиб юборгандай таасурот қолдиради.

Кейин эса осмон этаклари оҳиста оқаришиб, рангпар парқу булутлар дақиқалар ўтган сайин оч сариқ тусга кираркан, улар аёлларнинг йиртилган ичкўйлагига ўхшаш нафис шакл ҳосил қилганича уфқ узра горизонтал ҳолатда чўзилар, бора бора уфқ ранги йўлбарс терисидай қизара бошлайди.Бу илоҳий манзарани жимгина кузатиш Холбўрининг энг севимли машғулотларидан бири.

Кўп ўтмай тонги сокинлик, теварак жавониб қушлар сайроғидан жаранглай бошлайди.Қушлар сайроғи урилган тонг жимлиги тоғ ўнгирлари каби акс садо қайтаради.Кейин далалар этагидан кўзни қамаштиргувчи баҳайбат қуёш кўтарила бошлаши биланоқ, тўрғайлар шўх -шодон чийиллаб, чулдираб, тўлиқиб сайрашга тушадилар.

Далалар узра сайраётган тўрғайлар тонги оппоқ булутларга кўринмас иплар билан осиб қўйилган қўнғироқчалардай жарангдор товушлари билан одамзод юрагини қувончга, шодликка тўлдириб тоширади.

Ҳозир "Қовункапа" қишлоғида куз кезиб юрибди.Ўтлоқларда ўт -ўланлар қувраб, қовжираб, қўнғир -қизғиш ранга кирган, пахтазорлар чаман бўлиб очилган пахталардан қордай оқариб ётибди.Далалар четидаги тут дарахтларининг, толзордаги қари бужур, букри тол ва азим адл теракларнинг барглари қахрабодай сарғайиб, махзун пичирлаб, тўкиларкан, кузнинг ўйчан шамолларида чирпираб учиб, заъфарон капалаклар галаси сингари енгил, оҳиста оҳиста ерларга қўнар, суви қуриб қолган ариқларнинг ўзанига, дарахтларнинг ўйчан соялари акс этган кўзгудай тиниқ анхор сувларига ёғилар, йўллар ва сўқмоқлар гўё сариқ ва қирмизи хазон кўрпасига ўраниб ухлаётгандай.Ҳадемай далалар қуюқ кимсасиз сокин туманлар билан қопланади.Холбўри совуқ куз кечалари чироғи ўчирилган хонасида ётаркан, тунги далаларда, туманлар қаърида наъра тортиб ер шудгорлаётган ёлғиз тракторнинг ҳасратли товушига қулоқ тутганича то кўзларига уйқу илингунга қадар хаёл суриб ётади.Оҳ, бу далаларни қишда кўрсангиз эди!Чирпираб айланиб, рақс тушаётган қорқуюнга термулиб, қорли далаларнинг яйдоқ кенгликларида бўғзигача қорга ботган чўкиртакларнинг, қамишларнинг совуқ изғиринда аччиқ изиллаган, ғувиллаган товушларига қулоқ тутсангиз эди.Ромга таранг тортилган мато каби оппоқ қордан тундрадай оқарган теварак атрофнинг кундуз каби ёп -ёруғлигинии, машиналар шовқини тинган қорли сукунатда далалар кимсасизлигини тасаввур қилиб, лаззатланмоқ, ҳузурланмоқ бахти ҳар кимга ҳам насиб этавермас?Ҳа, ҳозир бу ерларда куз ҳукмрон.Холбўри бундай паллалар уйда ўтиролмайди.У уч оёқли этюднигини дала четига ўрнатиб олиб, қахрабо ҳазонлар ёғилаётган теракзорлар, соҳилдаги толзорлару илонизи сўқмоқлар, кузги кимсасиз дала йўлларини матога мойбўёқда акс этдириш билан банд.Ҳаво очиқ бўлгани учун узоқдаги уфқларга туташ пахта далалари ортида Тянь -Шань тоғ тизмаларининг қорли чўққилари аниқ кўриниб турар, пахтазорда одамлар эгатлар оралаб энкайганларича пахта териб юрардилар.Холбўри пахтазорлар устидан гувиллаб учаётган чуғурчуқларнинг безовта галаларига термулганича қўлидаги мўйқалам бўёғини латтага артиб, бир зум осмонларга термулиб қолди.Чуғурчуқлар галаси ҳавода парвозини тез тез ўзгартириб, дарё соҳилидаги бошоқлари олтиндай товланиб пишган шолизорлар тамон учардилар.Холбўри яна этюд ишлашда давом этди.У шу қадар берилиб ишлардики, ҳатто шаҳарлик хашарчи қизнинг шундоқ ёнида туриб, яратилаётган гўзал картина эскизига ҳайрат билан тикилиб турганини ҳам сезмасди.Агар этюдга масофадан назар ташлаш мақсадида ортига тисарилмаса ва қизга урилиб кетмаса, у ҳамон ҳайратдан донг қотган биринчи тамошабиннинг келганини ҳам сезмай ишлайверган бўларди.

-Э, ахир одам деган сал йўталиб нетиб келадида.Юракни ёрай дедингизку, оппоқ қиз -деди Холбўри жўрттага жиддийлашиб.

-Кечиринг, рассом ака.Чизаётган картинангизга хушим кетиб... -деди қиз, айбдорларча бош эгиб, гоҳ рассом йигитга, гоҳ этюдникка ер остидан ўғринча назар ташлаганича уялиб.

-Ҳечқиси йўқ, оппоқ қиз, хазиллашдим.Ҳавотир олманг, ҳаммаси жойида.Юрагим ёрилгани йўқ.Ишонмасангиз кўксимга қулоқ солиб, юрагим ураётганига ишонч ҳосил қилишингиз мумкин -деди Холбўри самимий жилмайиб.

-Товбаааа, сиз рассом экансизда а?Далаларни, дарахтларни, тоғларни худди ўзига ўхшатиб қўйибсиз.Қандай ажойиб! -деди қиз ҳамон ҳайратини яширолмай, ҳаяжон ичра.

-Чизаётган этюдим сиздай соҳибжамол қизга ёққани учун ўзимни худди асари Париждаги Лувр музейидан ўғирлаб кетилган бахтли рассомдай ҳис қилаяпман -деб қўйди Холбўри ишлашда давом этиб.Кейин қизга ўгрилиб: -Менинг исмим Холбўри -деди ўзини таништириб.

-Менинг исмим Илтижо деди қиз уялибгина.

-Исмингиз ҳам ўзингизга ўхшаб ғоят чиройли экан.Агар камондай қайрилма қошларингиз бўлмаса, худди машҳур италян рассоми Леонардо чизган портретдаги Монна Лизага ўхшаркансиз.Сиз билан танишганимдан хурсандман -деди Холбўри.

-Мен ҳам -деб қўйди қиз, ҳамон этюдникдан кўзларини узолмай.

-Сизни авваллари ҳеч учратмаган эканман.Кўринишингиздан шаҳарлик қизларга ўхшайсиз.Бу ёқларда нима қилиб юрибсиз?Ё қариндошларингизникига меҳмонга келдингизми? -сўради Холбўри, мўйқаламдаги бўёқни латтага хафсала билан артиб.

-Мен тиббиёт институтининг 3 босқич талабасиман.Курсимиз билан пахта йиғим теримига кўмаклашиш учун келдик.Ёрдамчи хашарчилармиз -тушунтирди қиз.

-Тушунарли -деб қўйди Холбўри.Кейин яна ишга киришаркан, давом этди:

-Эшитишимча бошига қоп кийган махсус жаллодлар пахта териш нормасини бажармаган талабаларни карнай сурнай ва ноғораи калон садолари остида дала шийпонининг пешхорисига намоишкорона осиб қатл қилармишлар, шу ростми? -деди у.

Бу гапларни эшитиб, қиз бўйнидаги харир рўмоли билан оғзини тўсганича нозик елкаларини силкитиб астойдил кула бошлади.

Кейин: -Товба, сизни рассом десам, қизиқчи ҳам экансизда а?Ҳеч жаҳонда пахта териш нормасини бажармаган талабани ҳам дорга осадиларми? -деди у кулишда давом этаркан.

-Энди, йигит кишига етмиш хунар оз дейишадику машойихлар.Хар тўкисда бир айб деганларидай, шунақа ҳазил мазах деса томдан ташлайдиган қизиқчилик одатим бор.Зерикмай ҳазиллашиб турайлик дедим -да.Лекин керак бўлса пахта теришда сизга ёрдамлашишим мумкин.Ёрдамчиларга ҳам ёрдам керак ахир.Медицина тили билан айтсак, "тез ёрдам" -деди Холбўри.

-Э, Худо сақласин.Ҳеч бандани тез ёрдамга мухтож бўлгулик қилмасин -деди қиз.

-Яхши. Унда тез эмас, сал секинроқ ёрдамлашаман -деди Холбўри илжайиб.

Қиз яна кулди.Кейин худди муҳим бир нарса ёдига тушгандай ялт этиб йигитга қараркан: -Кечирасиз, Холбўри ака, сиз одамнинг суратини ҳам чизасизми?Бизнинг шаҳарда рассомлар хиёбонларда ўтириб олиб ўтган кетган одамларнинг суратини чизиб беришади.Мен ҳеч суратимни чиздирмаганман.Агар сиз чизиб берсангиз, портретимни дугоналаримга кўрсатиб, мақтаниб юрардим -деди Илтижо.

-Яхши -деди Холбўри ва мато қопланган ромлардан бирини олиб, этюдникка махкамларкан, қизга қилт этмай кулиб туришни буюрди.

-Аввал кўмир билан наброска қиламиз, кейин... деди у қизнинг дўндиққина оппоқ юзларига, шахло кўзларига, ғунчадек лабларию, чиннидай силлиқ бўйинларига бир зум ўйчан термулиб.

Холбўри чизишни бошлаши билан қиз лунжларини шишириб, кутилмаганда кулиб юборди.

-Ие, кулмангда.Ахир қилт этмай ўтиринг дедимку сизга -деди Холбўри, гоҳ қизга қараб, гоҳ ромматога кўз югиртириб, бадиий кўмир билан тез тез қоралама қиларкан.

-Кулгим қистаб кетяптида -деди Илтижо яна қайта жиддийлашишга тиришиб.

Холбўри бир зум чизишдан тўхтаркан, битта оппоқ бўлиб очилган пахта чаноғини банди билан узиб, қизнинг қуюқ ва майин сочларига, чаккасига қистириб қўйди.Сўнг яна ишга шўнғиди.

Илтижо қилт этмай ўтирсада, ҳамон кўз қири билан этюдникка қараб турар, суратининг қай йўсинда чизилаётганини билгиси, матодаги тасвирга қарагиси келарди.

-Яхшилаб чизяпсизми?Яна карикатурамни чизиб қўйманг! -деди у.Сўнг сабрсизланиб: -Ҳали узоқ ўтиришим керакми?Бўйним толиб кетдику -деди.

-Ҳечқиси йўқ, сабр қилинг.Кечаси бўйнингизга тахта боғлаб ётсангиз, эрталабгача дардингиз мусаффо бўлиб кетади, Худо ҳохласа -деди Холбўри.

Қиз доҳий мавзалейи кираверишида турган аскар каби қотиб турган куйи, ўзини тутолмай силкиниб овозсиз кула бошлади.

-Кулманг.Шайтон васваса қиляпти сизни.Мен ҳам бир гал бандаликни бажо келтирган худосизлар жамиятининг собиқ раисига патаха ўқигани бориб, мусибатхонада кулиб юборганман.Қисқаси, воқеа бундай бўлган.Оёқ учида секин секин юриб бориб, чорпоя қирига омонатгина ўтирсам, муллаваччалар билан қори акалар менга "қани, ўқисинлар" дегандай мўлтайиб қараб турибдилар.Мен ҳам авваллари худосизлар жамиятининг аъзоси бўлганим учун дуо деган нарсани билмасдим.Бум бум.Аста қори акага қараб: -тақсир, ўқисинлар -десам, қори ака ёнидаги пуфайка кийган чўққисоқол одамга: -Сариқ домла, сиз ўқинг -деди.Сариқ домла бўлса дуо ўқиш ўрнига менга қараганича бутун танаси билан силкиниб кула бошлади.Муллаваччалар ҳам.Ие, дейман, буларнинг том -поми кетиб қолганми?Ё товба, мусибатхонада ҳам куладими одам деган? -дея ўйлайман нуқул.Бир маҳал битта йигит келиб, қулоғимга: -ака, кастимингизни тескари кийиб олибсиз -деса бўладими.Қарасам, ростдан ҳам кастимимнинг астари чиқиб турибди.Қаранг, шошилишда кастимни тескари кийиб кетаверибман. Қайдан кулги келди билмайман.Шайтоним тезмасми.Гоҳ кастимимга қараб, гоҳ сариқ домлага қараб, куляпман, куляпман денг, қани энди ўзимни тўхтата олсам.Астахфирулло десам ҳам кулгим тўхтамайдида.Ҳамма патахачилар, айниқса ўлик эгалари кулиб қотиб қолишдида ўзиям.Кулавериб кўзларимиздан ёш чиқиб кетди.Шайтон алайхуллаъна шунақа ёмон бўлар экан -деди Холбўри.

Унинг гапларидан Илтижо роса кулди.Охири кулгидан чарчаб, кўз ёшларини бўйнидаги харир шарфига артаркан: -Э, боринге -деди, ўрнидан қўзғолиб.

Шу маҳал хирмон тамонда бир қиз Илтижонинг исмини айтиб чақира бошлади.

-Вой, дугонам Сайёра чақиряпти.Дахшатий домла мени сўраяптилар шекилли.Тезроқ бормасам, деканимиз мени ўқишдан хайдаб юбормасинлар тағин -деди ҳавотирли тараддудланиб Илтижо.Кейин шошиб Холбўрига юзланаркан: -Суратим тайёр бўлдими? -деди.

-Ие, мен фотографмидим сизга, бир зумда суратингизни чиқариб берсам.Ҳали бўёқ билан ишлашим керак.Қолганини эртага давом этдирамиз энди.Эртага сизни шу ерда кутаман.Албатта келинг, сурат чала қолиб кетмасин!- тайинлади Холбўри.

-Хўп, албатта келаман, хайр! Эртагача! -деди Илтижо ва этагидаги бор пахтани орқалаб, ўқариқни ёқалаганича хирмон тамон чопиб кетди.

 

 

 

 

2 боб

Севги оташи

Илтижо хирмонга келтирган пахталарни торозигар тарозида тортиб, рақамларни дафтарга тиркаган пайтлар пахта далаларига шом сукунати чўкиб, тутун хиди сузиб юрган жимликда узоқдаги овозлар ҳам аниқ тиниқ эшитила бошлади.Одамлар ҳатто искаптопар галаларининг аянчли ғинғилаган товушларини ҳам эшитишар, узоқдаги зовурлардан ва дарё соҳилидаги шолипоялардан бақаларнинг қайнаётган шовла товушини эслатгувчи вақир вуқури қулоққа чалинар, чигирткалар ҳам товушларини гоҳ баланлатиб, гоҳ пастлатиб ўзларининг ибтидоий, аммо одамзод минг марта эшитса ҳам зерикмайдиган қадимий қўшиғини куйлар эдилар.Илтижо курсдош дугоналари билан ой ёритган дала йўлидан юрганича хориб чарчаб, хашарчи талабалар ётадиган дала шийпонига етиб келди.Унинг қулоқлари дугоналарининг суҳбатларини эшитсада, маъноларни англамас, фикри ёди фақат бугун далада учратган одами, қувноқ рассом йигит Холбўри билан банд эди.Ювиниб, тараниб кечки овқатга ўтирганда ҳам у Холбўрини муттасил ўйлайверди.Унинг қиёфасини кўз олдига келтирган сари негадир ўзидан ўзи юзлари қизиб, иситмаси бор одамдай қизарар, рассом йигитнинг кулгили гапларини эслаб, қизларга сездирмай пинхона илжайиб қўяр эди.Кўп ўтмай у эртага давом этдириладиган ўз портретидан ҳам кўра рассом йигитни, Холбўрини ўйлаётганини, уни яна кўргиси келаётганини, соғинаётганини сезиб қолди ва ўша қувноқ йигитни бир кўришдаёқ севиб қолганини англаб етди.Ҳа, Илтижо Холбўрини севиб қолган эди.Унинг аллақандай паришонҳотир бўлиб қолганини сезган дугонаси Сайёра ҳавотир билдираркан:-ўртоқжон, сенга нима бўлди?Мазанг қочдими? -деди.Илтижо эса дугонасини бадтар ҳайратлантириб, уни махкам қучоқлаб олдида, елкасига бошини қўйиб йиғлаб юборди.
-Эй, Илтижо, сенга нима бўляпти?Гапирсангчи ахир!Биров хафа қилдими? Қани, менинг кўзларимга қарачи -деди Сайёра, Илтижони ўзига қаратиб.Илтижо кўзлари тўла жиққа ёш билан жилмаяр эди.Кейин Сайёранинг қулоқларига шивирлаб, рассом йигитни севиб қолгани ҳақидаги бор ҳақиқатни айтди.Дугонаси ҳаяжон ичра ҳайратдан кўзларини чақчайтириб, нафасини ичига тортганича ўрнидан туриб кетди.
-Вой, қандай яхши!Табриклайман ўртоқжон! Ишқилиб яхши йигитмикин?-деди Сайёра, Илтижони қувонч билан бағрига босиб, юзларидан ўпиб.Кейин қўшимча қилди:

-Эхтиёт бўлгинда.Аввал шошилмай, яхшилаб таги зодини суриштир.Билиб бўладими, отаси қамалиб чиққан фирибгар, ўзи ароқхўр, бунинг устига топган тутганини гарткамга сарф қиладиган қиморбоз, шилқим, хотинбоз, ёки игнага ўтириб қолган банги наркоман бўлса нима қиласан?Суриштир, хўпми? -деди.

Илтижо ҳўп дегандай бош ликиллатаркан, севинч кўз ёшларини кўйлагининг этагига артди.Сайёрадан бу сирни ҳеч кимга айтмасликни илтимос қилди.Шу кеча у қани энди тезроқ тонг отсаю далага, Холбўрининг олдига борсам дея ўйлаб, тўшагида тўлғониб, анчагача ухлолмай ётди.Яхшиям вақт тўхтаб қолмайди.У одамзод юрак уришига ҳамоҳанг беғам, лоқайд одимлаганича тўхтовсиз ўтаверади ўтаверади, қаёққадир кетаверади.Инсон боласи гоҳида унинг тез ўтиб бораётганидан зорланса, баъзан уни шиллиқ қуртдай беғам имиллашидан безор бўлади.Аслидаку одам боласини дунёга шу вақт олиб келади ва бир кун уни яна ўзи билан олиб кетади.Вақт шафқатсиз.Ким билади, балки меҳрибондир, мушфиқдир.Илтижо чироғи ўчирилган дала шийпони деразасидан мўралаётган ойга термулган куйи ўйланиб ётаркан, шошилишда Холбўрининг қўл телефони рақамларини ёзиб олмаганига, ёки ўзининг телефон рақамларини унга қолдирмаганидан афсусланди.Лекин бир ухласа тонг отишини ўйлаб, ўз кўнглига ўзи таскин берди.У шу тариқа ўйлана ўйлана ниҳоят уйқуга кетди.

Эртасига наридан бери нонушта қиларкан, курсдош дугоналари билан худди чопқир тайған итлар галасини эргаштириб, тулпор отини ўйнатиб, шикорга чиққан аслзода малика каби кўтаринки кайфият билан пахтазор тамон йўл олди.Унинг ўй -хаёли ҳамон Холбўри билан банд эди.У ўқ ариқ бўйлаб дала увотига, кеча Холбўри билан учрашган жойга қараб юраркан, узоқдан уни кутиб турган рассом йигитни кўрди.Кўрдию ҳаяжондан нафаси бўғзига тиқилиб, энтикиб, юраги хапқириб кетди.
Холбўри этюдникка махкамланган ромматодаги кечаги портрет чаласини ишлар, ҳар замонда тўхтаб, палитрадаги бўёқларни қориштирарди.Илтижо Холбўрининг кечаги танбехини эслаб, маъноли йўталиб қўйди.

Холбўри қўлида палитра ва мўйқалам билан бўрига ўхшаб бутун танаси билан буриларкан, кутилмаганда қўшиқ айтиб: -Ана натурщицам келяптиё, мана натурщицам келяпти!... дея ўйинга туша бошлади.
Кейин Отелло ролини ижро этаётган драматик актер каби палитра тутган қўлини олдинга чўзиб давом этди: -О, ниҳоят илтижоларим Худои Таолоға етибдир чоғи!Келдинғизму, Илтижо?! Мен сизни келмасалар керак деб ўйлағон эрдим.Нега йўталмоқдадурсиз, маликам?! Ҳайҳот, ҳакимлар ҳам касал бўлғайму, хасталанғайму?! Ҳечқиси йўқ.Бизнинг битта қўшнимиз ҳам йўталиб йўталиб, охир оқибат асфаласофинға  равона бўлғон эрди!-деди.

Илтижо хандон отиб кулди.Кейин: -Касалмасман, ахир ўзингиз кеча одам деган сал йўталиб нетиб келадида дедингизку -деб қўйди.

-Ааа, дарвоқе, шундай дедима.Эсдаям йўқ.Лекин менинг ҳотирам, Худога шукр, мустахкам.Бирон одамнинг қиёфасини бир кўрсам бас, уни майда деталларигача эслаб қоламан ва ҳохлаган пайтда у қиёфани ёддан чизиб, акс этдиришим мумкин.Лекин сизнинг портретингиз мендан масалага бутунлай бошқача ёндошишини талаб қилмоқда.Негалигини билмайман.Аслида портретни ҳар қандай рассом чизиши мумкин.Лекин портретдаги одамнинг ички дунёсини, қалбини, туйғуларини, характерини бўёқлар ёрдамида акс этдириш фақат дунёга донғи кетган буюк рассомларгагина насиб этади.Буюк рассомлар эса жуда камтарин бўладилар.Ўзимдан қиёсда -деди Холбўри.

Илтижо яна кулди.Холбўри ҳам.

-Қани бўлмаса, гўзал қиз, кулгини йиғиштириб, жим ўтирингчи.Ишни келган жойидан давом этдирайлик.Вақт зиқ -деди Холбўри.Илтижо рассомнинг амрига итоаткорона бўйсунди.

-Юзингизни сал бу тамонга буринг -деди Холбўри Илтижога ва унга яқин келиб, қизнинг мармардай силлиқ иягидан тутиб, унинг юзини ўзи истаган градусга бурди.Холбўрининг қўли теккан маҳал азбаройи ўтли эхтиросдан, эротик ҳиссиётдан Илтижонинг вужуди, аъзойи бадани жимирлаб кетди. Холбўри қизнинг кўзларига термулган куйи: -Кўзларингиз ғоят чиройли экан -деди.Кейин этюдник ёнига қайтиб, аллақандай ҳасратли қўшиқни минғирлаб хиргойи қилганича чала қолган портретга ишлов бера бошлади.Эҳтиросли ҳислардан титраб, қизариб бўзариб ўтирган Илтижо кўз қири билан Холбўрига қараганича фақат бир нарсани, Холбўри портретни чизиб тугаллаб қўймаслигини, бу жараён иложи борича узоқ, бир умр, имкон бўлса мангу давом этишини ҳохларди.У айни пайтда портретнинг битқазилишидан, сўнг Холбўрининг хайрлашишиб, кетиб қолишидан қўрқарди. Энди унинг учун пахта териш нормасини бажармасликнинг ҳам, ўқишдан ҳайдалиб кетишнинг ҳам унчалик аҳамияти йўқ эди.Портретни тугаллаб қўймаслиги учун у атайлаб Холбўрини чалғитишга, уни гапга солиб, иложи борича вақтни чўзиш мақсадида унга турли туман саволлар бериб, бира тўла дугонаси Сайёра айтган муаммоли масалаларга аниқлик киритиб олишга қарор қилди.

-Холбўри ака, ишдан ажралмаган ҳолда ўз ҳаётингиз ҳақида сўзлаб беринг.Мисол учун севган қизингиз ҳақида -деди у.

-О, агар ҳаётим ҳақида гапирадиган бўлсам, бу мен учун жуда оғир.Гап шундаки, мен туғуриқхонада эмас, уйда туғилганман.Тасаввур қилаяпсизми?У маҳаллар ҳозирги туғириқхоналар қаёқда дейсиз.Онам мени уйда туғиб қўйган эканлар.Осонгина.Чунки мен чала туғилганман.Катталигим бор йўғи бир пой калишдеккина бўлган.Энам раҳматли бошлиқ энага кампирлар тошфонарнинг хира ёруғида туртиниб, афсонавий ғорга ўхшайдиган пастак уйимиз деворида соялари лопиллаб, гоҳ узайиб, гоҳ қисқариб юрарканлар, мени тепалаб юбормасликка ҳаракат қилганлару барибир бир кампирнинг махсисига ўралашиб қолган менинг киндик ичагим узилиб кетган экан.Яхши денг, энам раҳматли ўз вақтида елканли кема арқонларини боғлашга уста тажрибали денгизчи каби киндик ичагимнинг узилган қисмини тутиб қолиб, биров ечолмайдиган қилиб тугиб қўйибдилар.Кейин одамлар қоронғида кўрмай, мени тепалаб кетишмасин дея эхтиётлаб, дадамнинг қуён мўйнали куя еган қулоқчин телпакларига солиб, уни уйимизнинг тўсинига тўрқовоқдай осиб қўйган эканлар.
-Эҳ!Сизнинг ҳаётингиз жудаям кулгили экан, товба -деди Илтижо жилмайиб.

-Ҳа -деб қўйди Холбўри, портретга ишлов беришда давом этаркан.Кейин гапида давом этди: -Навбатдаги саволингизга эса жавоб қуйидагича.Ҳа, севган қизим бор ва у жуда гўзал, қадди қомати келишган, чиройда тенги йўқ бир паризод.Шу маънода мен жуда бахтлиман.Эсимда, у қиз билан биринчи бор учрашган куним кечаси билан то тонгача ухлолмай, брезенти осилиб, гамакка ўхшаб қолган эски, шалоғи чиққан йиғма кроватимда ағанаб, қийналиб чиққаман.Билсам, ўша куни у қизни бир кўришдаёқ қаттиқ севиб қолган эканман.Энди у қизнинг ишқида ақлдан озиб қолмасам бўлди дея ҳавотирга ҳам тушганман ҳатто.Тезроқ тонг ота қолсаю, яна ўша соҳибжамол қизнинг ёнига борсам, тезроқ учрашсам деганман.Вужудим гўё ҳеч нарса билан тўлдириб бўлмайдиган чохга, тубсиз ва чексиз бўшлиққа айланиб қолгандай эди.Одамзод қорни очса овқат ейди, тўяди.Сув ичса чанқоғи қонади.Аммо севиб қолган одам руҳида шундай очлик пайдо бўларканки, у ўша руҳий очликни қондирувчи озиқ -дийдор таомига сира тўймас экан, чанқоғи қонмас экан.Ишонасизми, мен ҳатто у қизнинг портретини ҳам яратганман.Ўшанда у қиз менинг рассомлик иқтидоримга, санъатимга ҳайрат билан қараб, тилидан бол томиб мақтаган эсада, бирон марта ҳам, баъзиларга ўхшаб "Қўлингизда гулдек ҳунарингиз бор экан, қоплаб пул топсангиз керак ўзиям? Битта картинангизни сотсангиз, қанча пул оласиз?" демагани айниқса мени ҳайрон қолдирди.Нафосатни ҳис эта оладиган, қадрига етадиган, санъатнинг пул, молу дунёдан қиммат эканини англаб етган юксак дидли қиз эканку деган хулосага келиб, уни янада қаттиқ севиб қолганман.Одоб -ахлоқи, дунёқарашини айтмайсизми.Оҳ унинг ойдек юзи, оҳу кўзлари, лола ёноқлари, олов дудоқлари, ипакдай майин ва қалин сочлари, оққуш бўйнидай оппоқ ва нозик бўйнию, фил суягидай силлиқ қўллари, нафис бармоқлари! -деди Холбўри.Бу гапларни эшитиб Илтижо худди тарвузи қўтиғидан тушган одамдай шалвираб қолди.Шу тобда у ўзини худди фалажлангандай, шол бўлиб қолгандай ҳис қиларди.Гарчанд Холбўри унинг турмуш ўртоғи бўлмаса ҳам, негадир вужудини рашкнинг дахшатли алангаси чирмаб олганди.У осмонларни ялаб гувиллаётган олов ичра жизғинак бўлиб, чирпираб ёнарди гўё.Холбўри севиб қолган ўша бахтли ва гўзал қизга, рости ҳаваси эмас, ич ичидан хасади келаётган эди.

-Ким экан у ойимтилла, билсак бўладими? -деди у ниҳоят, йиғлаб юборишдан ўзини аранг тийиб.

-Севикли ёримнинг, паризодимнинг исмими?Малак сиймо, қоши камон, киприги ўқ, мўрчамиён, сарвиравон, мохилиқо, ёри вафодоримнинг муборак исмлари Илтижо -деди Холбўри, беғамгина, портрет ишлашда давом этиб.

-Ие, унинг исми ҳам Илтижоми?Вой, бундан чиқди адаш эканмизда у билан -дея ҳайратланди Илтижо.

-Ҳа, унинг бир Сайёра деган дугонаси ҳам бор.Улар тиббиёт институтида бирга ўқишади.Улар факультет деканидан ва Дахшатий таҳаллусли домлаларидан ўлгудек қўрқадилар -деди Холбўри илжайиб.

-Аблах экансиз!Юрагимни ёрай дедингизку -деди Илтижо жилмайиб ва уялганидан қип -қизариб кетди.

 

 

3 боб

Исканақул Каркидонов

"Қовункапа" ширкат хўжалигининг раиси Исканақул Каркидоновлар уйида маиший жанжал.Каркидоновнинг хотини Бибисувайдо ияк чакаги тинмай эрига танбех берар, идишларни отиб синдириб, йиғлар, ҳар замонда тўхтаб, олийнав ҳушбўй тамакидан қадоқланган қимматбаҳо сигаретани босиб босиб чекарди.

-Э, худо!Мен сендан шунақа эр бер деб тиловмидим?!Бу сволоч эрмас, латтаку настоящий!Вой пешонам қурсин менинг!Нима эмиш, хушидан кетган Сталинни дўхтирлар гиламдан олиб, каровотга ётқизишса, патинкаларининг таги тешилиб ётганмиш!Шундай улкан мамлакатнинг раҳбари бир жуфт янги патинка сотиб олмай, икки қатор усти боши билан, пул мол жамғармай, халқ мулкига хиёнат қилмай, оддий одамдай ғарибона яшаб, оламдан ўтиб кетган эмиш!Ўтса ўтар, Сталин билан сенинг нима ишинг бор!Ҳалол раҳбар бўлган эмишлар!Шунча ҳалол хизмат қилгани билан унга раҳмат дейишяптими? Қотил, қонхўр, золим дейишяптику!Бу одамлар яхшиликни биладими?Ундан кўра қўша қўша кўшки айвонлар қуриб, шоҳона яшаб қолиш керак!Беш кунлик дунё ғуввида ўтади кетади!Амал мансабни боғлаб қўйган эмас!Бу, хайги нима десамакан, инсонга анов қилинадиган, бериладиган бир имконият, шанс!Қайдан ҳам шу уйни евроремонт қилдирайлик деб қўйибмана!Э бир соат ҳалоллик ҳақида маъруза қилсая, Худоё товба!Одамга амал бергани билан ақл -фаросат бермаса қийин эканда!Биламан, бу уйда менинг сариқ чақачалик қадрим йўқ!Аслидаку бу бойваччани мен одам қилганман.Казо казо таниш билишларимни ишга солиб, ресторанларда зиёфатлар уюштириб, Дубайма Дубай кезиб, бойлар эшигида қўлларим косов, сочим супурги бўлиб, ковушим тўзғиб, елиб югирганларимни бу нонкўр билармиди?Мен сабаб аввал биргат, кейин ҳосилот бўлди.Мана энди райислар!Мен бўлмасам, юрувдинг пайтавангни судраб, чориғингни ит тортиб!Энди одам бўлиб қолдингми, сўтак?!Эшакнинг кучи ҳалол, ўзи харом деганлари шу бўлса керакда!Эшаги лойдан ўтдида акамнинг!Ёшлигимда, қадди қоматим келишган пайтлар Бибисувайдо, Бибисувайдо эдим!Энди шира шарбатим қочиб, гулдай сўлганимда, битта яримта сув ичса томоғидан, сабзи еса биқинидан кўринадиган секретарка ўйнашига уйланмоқчи бу уйинг куйгур номард!Мени билмасанг, илоё иловандо кўзларинг оқиб тушиб, кўр бўлиб, еталат!Э Исканақул Каркидонов бўлмай ўл!Дўзахга дўмбира бўлмасанг, у дунё бу дунё розимасман! Тамом, ортиқ чидолмайман, жонимдан жахт тўйдим!Золимнинг дастидан дод!..Канистрдаги бензин қаерда эдия!Ҳозир устимдан бензин қуйиб, ўзимга ўт тортаман!Илойим, уволим тутсин сен зинокор хотинбозни! -дея бақирарди у.

Бу гаплардан қўрқиб, кайфи капалакдай учган Исканақул Каркидонов, хотини Бибисувайдони тинчлантиришга уринар, ҳикматли гаплар билан уни инсофи тавфиққа чақирарди.

-Бибисувайдо, севгилим, ўзингни бос!Ўзини ўзи ўлдирган одамга жаноза буюрмайди, ит қавмида кетади деб келади эски китобларда, асалим! -деди у хотинига стаканда сув тутиб, ҳаяжондан қўллари қалтираб.

-Ҳо, ўз жонига қасд қилганга жаноза буюрмайдими?!Гапини қаранглар!Унда ўзинг ошпичоқ билан кўксимга бир уриб, ўлдириб қўяқол, қутиласан!Ўлдир, вахший қотил, қонхўр жаллод!Мени ўлдириб, офатижон  секретарканга уйланиб оласан, нийятинга етасан!Менинг жасадимни эшикдан чиқаришлари билан, ўйнашингни деразадан олиб кириб оласан!Кейин қорнидаги сендан ортдирган валади зиносига уй жойни хатлаттириб берасан!Ўлдир!Ўлдирасанми?!.. Вой доооод, мусулмонлаааар!Праваслав католик христианлар!Иудей ҳамда буддавийлар!Мутаззила оташпарастлар!Худосиз коммунистлар!Ёрдам беринглааааар!Мени золим райис Исканақул Каркидонов ўлдиряптиииии! -дея бор овозда  фарёд чека бошлади Бибисувайдо.

-Ҳой, ўзингни қўлга олсангчи, хотин, эсингни йиғ! Нималар деб бақиряпсан?!Қанақа секитарка?!Қанақа валади зино?!Мен ахир ҳалол раҳбарман!Бировларнинг хотинига кўз олайтирмайман!Худодан умидим бор!Беш минутлик мазани деб охиратимни куйдирайми?!Қолаверса ҳозир ҳамма ерда яширин видеокамералар бор!Ёш боланинг қўлида ҳам сотовой телефон!Ана, нечтасини ўйнаши билан ётган ерида видеога олиб, Ютубга чиқариб юборяптилар.Қанчаси қўйди чиқди бўлиб кетди!Мен сенга ҳеч қачон хиёнат қилмаганман, қилмайман ҳам!Бунақа бақириб, мени қўни қўшнилар олдида шарманда қилма!Одамлар: -райис Исканақул Каркидонувуч ичкилик ичиб олиб, хотинини уряпти -деб ўйламасин тағин.Билсанг, раҳматлик устодим Иўсип Виссарйўнувуч... Ҳа майли, сенга ёқмаса, тарих ҳақида гапирмайман. Ма, стакандаги сувни ичиб, манабу бир тўғрам пиёзли нонни еб юборгин, ўзинга келасан -деди Исканақул Каркидонов, хотинини аранг тинчлантириб.
Бибисувайдо стаканни эрининг қўлидан шахд билан тортиб оларкан, бир кўтаришда сувни оқ урди.Кейин ароқ ичгандай оғзини енгига босиб, бир зум нафас олмай турдида, пиёзли нонни катта катта тишлаб, бир нуқтага тикилганича ғазаб билан индамай ея бошлади.

-Мана бу бошқа гап.Қани бир жилмайчи, ҳа илжай... Ҳа, ана! Бўларканку!Лекин кулганингда жуда чиройли бўлиб кетасанда!Юзинг ёнган лампочкадай лоп этиб ёришиб, кулгичларинг ўйнаб кетади.Майли, сен айтганча бўлақолсин, сарвиравоним, мохитобоним.Уйингни евроремунтдан чиқартириб бераман.Маматкарим деган наққош бола бор.Бир оғиз айтсам йўқ демайди.Деворларни оҳак билан яхшилаб оқлаб, трафаретларга чангютгич билан бўёқ сочиб, деворларга гул солиб беради -деди Исканақул Каркидонов.

-Йўқ, унақа наққошларни ёлламаймиз.Улар унчалик яхши ремонт қилолмайди.Холбўри яхши қилади.Ўшани ёллаймиз.Уй деворларига ўрмонлар, дарёлар акс этдириладиган манзаралар чиздирамиз -деди Бибисувайдо, ўжарларча ўз фикрини мақуллаб.

-Яхши. Холбўри бўлса Холбўрида.Лекин у катта пулга қилар дейман?Тахминан неча пул кетаркин ремунтга? -деб қўйди Исканақул Каркидонов.

-Харажатлар билан сизнинг ишингиз бўлмасин, Холбўрига ўзим бераман хизмат ҳақини-деди Бибисувайдо қатъий.

-Яхши унда, келишдик.Мен шопиримга айтаман, Холбўрини ернинг тагидан бўлса ҳам топиб, идорага олиб келади.Шартнома қилиб, иложи бўлса, унга озгина олдиндан заклад ширинкома бериб қўяман.У бугуноқ ишга киришади.Сен устани зериктирмай, чой пойидан хабар олиб тургин.Художниклар алкаш бўлади.Ишлаётганда ароқ коньяклардан рюмкаларга қуйиб, музлардан солиб, газакига қази - қарта тайёрлаб қўй.Юз юз ичееб ишламаса уларга илҳом келмайди -деди раис Исканақул Каркидонов.

Шундай гаплар билан раис кийимларини кийди.Сўнг хотини Бибисувайдо билан ҳайрлашиб, кўчага чиқаркан, хизмат машинасига ўтириб, ишга жўнади.

 

 

4 боб

Делта

Домла Дахшатий талабаларни теримга солиб, дала шийпони тамон кетган маҳал Холбўри Илтижо пахта тераётган бўлги тамон йўл олди.
Иккинчи, учинчи терим бўлишига қарамай, далаларда ҳамон пахталар чаман бўлиб очилиб ётар, ғўза шохларидаги шиғил шиғил кўсакларга қаралса, пахта йиғим терими хали бери тугамайдигандай эди.Холбўри яғир дўпписини манглайига бостириб кийиб, ғўзапояни рубобга ўхшатиб чаларкан, ажойиб ҳофиз Фахриддин Умаровнинг овозига тақлид қилиб: -Пааааахтазооонгоор, поооолвооонларий, мен сизга чеееертай тоооооорлангангаангаангаааар! Тооонналааардаан тоғ яратганга-а-а-а-аан, оқ олтин ижоооодкооорлангаангаангаар! - дея ашула айтиб, ўйинга тушганича капа капа бўлиб айланиб, Илтижога яқинлашиб бораверди.У Илтижога бориб урилгудай жойда шахд билан ўнг тиззасини ерга текизиб тўхтаганича, қўлидаги кузги дала гулларидан тузилган гулдастани узатиб, бадиий қисмни ниҳоясига етказди.Илтижо кула кула гулларни Холбўрининг қўлларидан олиб, қарсак чаларкан: -Браво!Браво, маэстро! -деб қўйди.Кейин улар қўл бериб кўришдилар.
-Мана, ниҳоят биз тасвирий санъат аҳли ҳам ёрдамчиларга ёрдамлашиш учун далада ҳозир бўлдик! -деди Холбўри.

-О, сиздай оқсуяк аслзода аристократ рассомни ишлатамизми энди?Бир этак пахта териб термай, белим оғриди, уйга бориб белимга тахта боғлаб ётмасам бўлмайди дея қочворарсиз -деди кулиб Илтижо.

-О, нималар деяпсиз, нималар деяпсиз?!Менинг суяк устихоним шу бепоён далаларда қотганку.Совет замонида кукрузник самолётлар устимиздан тонналаб сочиб юборган захарли пестидцидлар тумани аро бўғилиб, йўталиб, кўринмай кетар эдик.Қанча дўстларимиз жигари шишиб ўлди, қанчалари бир умр ногирон бўлиб қолдилар.Декабрнинг совуқ қировларида қўлларимиз қақшаб, хом, юмуқ кўсакларни териб, дала увотларида уларни таёқлар, тошлар билан уриб,чақиб, пахтасини чувиганимизни кўрганлар, бизни ибтидоий жамоа тузимидаги ёввойи одамлар қабиласига ўхшатишлари ҳам ҳеч гап эмасди.Уйга боргач, кечки овқат ўрнига нон чой билан қаноатланиб, совуқ айвонда тоғдай уйилган кўсакларни оиламиз билан ўраб олиб, аввалига кетмонсопилар билан уриб кўракларни чақар эдик.Шундан кейин уйқусираб, мудраб, мункиб, ярим тунгача, баъзан тонгача кўсак чувир эдик.Агар дунёда қахратон совуқ изиллаган қорли далаларда чўп чўкиртак ғўзапаялар қорини қоқиб, пахта теришга рози бўлган итоаткор қуллар қавми бўлган бўлса, ўшалар биз эдик!

Худога шукр, бугун мамлакатимиз мустақил, халқимиз озод.Ундай қийинчиликлар энди ўтмишга айланди.Бундай чаман бўлиб очилган пахталарни ўйнаб кулиб термаймизми? -деди Холбўри ва Илтижонинг этакларидан бирини тутиб, астойдил пахта тера бошлади.Улар шу тариқа суҳбатлашиб, узоқ ишладилар.Ва ниҳоят кундалик нормага бемалол етадиган пахтани териб бўлгач, бироз дам олиб, нафас ростлаш учун тўкилган юмшоқ пахталар устига ўтирдилар.Шу маҳал қур -қур қилиб қичқирганларича осмонларни тўлдириб гала гала турналар учиб ўта бошлади.

-Вой, турналар!Турналар! -дея бақириб юборди Илтижо, осмонга қараганича, ҳаяжон ичра, куз қуёшидан кўзлари қамашиб.

-Ҳа, турналар иссиқ ўлкаларга учиб кетишяпти -деб қўйди Холбўри ҳам қўлини кўзларига соябон қилиб, турналар карвонини кузатганича.

-Қандай гўзал!Мен турналарни биринчи бор кўришим.Улар ҳеч қачон шаҳримиз устидан учиб ўтмаган.Ким билади, балки учиб ўтган бўлсалар ҳам мен кўрмагандирман.Жуда ғамгин қийқирар экан улар.Худди ҳайрлашаётгандай, видолашаётгандай!Ҳайр, турналар, ҳайр!Баҳорда яна қайтиб келинглааар! -деди Илтижо, ҳамон осмонлардан кўзини узмай, аланглаганича.

-Мен жанубга учаётган кузги турналар парвозига ҳаётимда кўп бор гувох бўлганман.Баъзан қишлоқда туғилганимдан ва яшаётганимдан хурсанд бўлиб кетаман.Бу ерларда ҳаво мусаффо, ичимлик сувлари тоза.Кенг далалар, ўтлоқлар, тўрғайлар қўшиғи, шамолларда шаршарадай шовуллагувчи толзорлар, дарё соҳиллари, баланд баланд жарликлар, ям -яшил шолизорлар, юлғунзору жийдазорлардан таралгувчи каккуларнинг ҳасратли оҳи!Бу ерларда машиналарнинг шовқини йўқ.Айниқса дарё менинг жону дилим!Ҳохласангиз, дарё соҳилини, қамишлар шовуллаб ётган делтани, сон саноқсиз сув гулларини, оппоқ очилган нилуфарларни, кўзагулларини сизга кўрсатишим мумкин.Соҳилда дарахтга занжирланган менинг ўз қайиғим бор -деди Холбўри.

-Ҳохлайман, албатта ҳохлайман!.. Лекин, домла Дахшатий билсалар...-деди Илтижо.

-Кундалик нормага етадиган пахтани териб қўйдикку.Қўрқманг, энди сизни деканат ўқишдан хайдолмайди.Пахта тортадиган пайтгача қайтиб келамиз -деди Холбўри, ҳамон нигохи билан олислаб бораётган турналар карвонини кузатиб.

Шу гаплардан кейин улар ўқ ариқ четидаги сўқмоқ бўйлаб, дарё соҳили тамон жўнадилар.Соҳилга етгач, иковлон нишаб қияликдаги узун узун кузги ўт -ўланлар аро аранг кўринган илонизи сўқмоқдан пастга эна бошладилар.Кузги ёввойи толлар ўрмони ўсиб ётган дарё делтасини, шамолларда денгиз тўлқинлари каби солланиб ётган қамишзорларни, олтиндай сарғайиб кетган шолизорларни, ёйилиб, бешик -бешик бўлиб  оқаётган дарё сувларни кўрган Илтижонинг юраги бадтар ҳаяжонга тўлди.

-Вуй, дарёнинг гўзаллигини!Қандай ажойиб!Сиз шундай гўзал жойларда яшаркансизда а?Бундай жойларда яшаган одам албатта сизга ўхшаб рассом бўладида.Қаранг, панорамани.Эҳ, сизга шундай ҳавасим келяптики!Нега мен ҳам қишлоқда туғилмаган эканман а?!Қани энди шу жойларда яшасанг! -деди у теваракни тамоша қилганича.

-Эхтиёт бўлинг, Илтижо, бу ерларда ўткир жийда тиконлари бўлади.Босиб олсангиз у тиконлар пояфзалингизни тешиб ўтиб, оёғингиз устидан чиқиб қолиши ҳам ҳеч гап эмас.Эсимда, ёшлик пайтларимиз, бир куни шу ерларда сигир боқиб юрсак, дўстим Эркиннинг оёғига жийда тикони кириб кетди.Дўстимнинг оёғидан жийда тиконини суғираман деб уни синдириб қўйдим.Дўстим оқсоқланиб юролмай қолди.Оёғи кўкариб, шишиб кетди.Эртасига дўстимни чақирай деб, нураб ётган пастак пахса девордан қарасам, Эркин бечорани акалари ерга ётқизиб, махкам ушлаб турар, отаси Мирзамўйдин тоға эса Эркинннинг оёғини пичоқ билан астойдил ковлар, зўр бериб жийда тиконини суғириб олишга уринар, дўстим бечора бўлса чидаб бўлмас оғриқдан бор овозда додлаб бақирар эди.Баъзан ўша воқеани акс этдирадиган биронта картина ишласамми дея ўйлаб қўяман -деди Холбўри, Илтижонинг нозик қўлларидан тутганича эхтиёткорлик билан қиялаб.

-Нақадар дахшат!Мен медик бўлсамда, бу қўлбола жаррохлик муолажаси ҳақида эшитиб, танам жимирлаб кетди, тўғриси.Ахир бундай ногигиеник амалиёт жарохатни қорасонга айланиб кетишига сабаб бўлиши ва оёқни кесиб ташлашга тўғри келиб қолиши мумкин -деди Илтижо.

-Лекин дўстим ўшанда соғайиб кетган.Ҳозир ҳам отдай -деб қўйди Холбўри.

Гап билан бўлиб севишганлар қандай қирғоққа етиб келганларини ҳам сезмай қолдилар.Холбўри чўнтагидан калитни олиб, дарахтга боғлаб қўйилган занжир қулфини очаркан,қайиқни охиста суриб, сувга туширди.Кейин қизнинг қўлидан тутиб, қайиққа ўтиришига кўмаклашди.Илтижо қайиққа жойлашиб ўтиргач, Холбўри бир маромда эшкак эшаркан, қайиқ олдинга илдамлаб кетди.Улар баланд баланд қамиш деворлари аро қайиқда сузиб борар эканлар, теварак гўзаллигидан ҳайратга тушган Илтижо, ўзини гўё ўзга оламга ўтиб қолгандай ҳис қилар, ҳаяжонини яширолмасди.Айниқса сон саноқсиз нилуфарлар, кўзагуллар очилиб ётган сокин сув даласига, кенгликларга чиқишгач, Илтижонинг ҳайратдан оғзи очилиб қолди. Қайиқ дарё делтасида эмас, гўё бепоён зангори осмон устида сузиб бораётганга ўхшарди.Булутлар, осмонлар акс этган, шалпангқулоқ япроқларни туртиб чиққан нилуфаргулларнинг ғунчалари, очилган гуллари соя ташлаган дельта сувлари шу қадар тиниқ эдики, сувга қараса, ҳудди шаффоф тубсизликка қарагандай қўрқувдан одамнинг юраги ортига тортиб кетарди.

-Оҳ, қандай гўзал гуллар!Шундоқ узатсам қўлларим етади.Аммо узгинг келмайди бу гулларни!Ё товба!Тушимми бу ё ўнгимми?!Ёки ўзим сезмаган ҳолда оламдан ўтиб, Жаннатга тушиб қолдимми? -деди Илтижо юраги завқу шавққа тўлиб.У айниқса тиниқ сув остида беғам билтанглаётган, тангалари қизариб кетган катта катта балиқларни кўриб, бадтар анграйиб қолди.

-Вой, балиқларни қаранг! Худди аквариумдагидай! -деди сувдан кўзларини узолмай у.Илтижо завқлангани сайин Холбўри эшкак эшишни секинлаштирар, қайиқ тумшуғи нилуфар ғунчалари, гуллари ичра ёппа япроқлар орасини оҳиста ёриб борар эди.Гўё шу тобда қалин нилуфаргулларнинг япроқлари остидан лоп этиб сув париси кўриниб қоладигандай туюларди.
Шу пайт қамишлар орасидан шатир шутир қилиб қанот қоққанича ғақиллаб, бир гала ёввойи ўрдаклар ҳавога кўтариларкан, қаёққадир шоша пиша учиб кетишди.

-Мен авваллари сузувчи уй қуриб, умримнинг охиригача шу сокин гўшаларда ёлғиз яшамоқчи эдим.Энди у режаларим ўзгарди.Чунки ҳаётимда сиз пайдо бўлдингиз.Энди насиб этса сизларникига онамни совчиликка юбориб, ота онангиз рози бўлсалар, сизга уйланаман ва биз бир умр шу жойларда, сузувчи уйда бирга яшаймиз, табиат билан уйғун ҳаёт кечирамиз.Кечалари сузувчи кулбамиз дарчасидан ой мўралайди.Биз эса айвонда, тошфонар ёруғида чой ичиб, гаплашиб ўтирамиз.Тошфонар атрофида парвона капалаклар гир айланиб, унсиз парвоз қиладилар.Делта сувларида нилуфарлар, кўзагуллар очилиб ётади.Қайдадир ой нурида ялтираб балиқ ирғийди -деди Холбўри.

-Ҳа -деди Илтижо, кутилмаганда Холбўрининг пинжига кириб.Холбўри Илтижони махкам қучоқлаб, бағрига босди.

 

 

5 боб

Буюртма

Холбўри "Қовункапа" ширкат хўжалиги раиси Исканақул Каркидоновнинг илтимосига кўра унинг икки қаватли(ертўласи билан) коттеджи деворларини текислаб, алебастр сувоқ қилиб, кўзни чақиб олмайдиган сокин ва илиқ рангли бўёқлардан чиқараркан, меҳмонхона деворига мойбўёқ билан улкан ўрмон манзарасини ишлай бошлади.

Исканақул Каркидоновнинг хотини Бибисувайдо Холбўрининг санъатини мақтаб, унинг кўнглини овлаш билан овора.У аввалига эри Исканақул Каркидонов тайинлаганидай хонадаги ёғоч ўймакорлик санъати намунаси сифатида ишланган олти қиррали енгилгина хонтахтага қази - қартали газаки, қимматбаҳо ароқ коньякларни келтириб қўйди.

-Уста, ҳар замонда бир нафас ростлаб, мана бу рассомларга илҳом келтирадиган қулинг ўргилсин ичимликлардан эллик грамм, эллик грамм нўш этиб ишланг.Толиқиб қолманг тағин-деди.

-Келин ая, раҳмат.Лекин мен ичкилик ичмайман.Сигарет ҳам чекмайман.Менга аччиқ аччиқ кўк чой бўлса.Иссиқ иссиқ кўк чой ичиб ишлашга нима етсин -деди Холбўри.

-Йўғе, наҳотки?!Ахир рассом халқи ичмаса қўли қалтираб, асар ишлолмай қолади дейишадику? -деди Бибисувайдо ҳайрон бўлиб ва ишонқирамай.

-Бўлса бордир.Лекин мен ичмайман.Ичкиликни ёмон кўриб қолишимга Ғойиб тракторчи сабаб бўлган.Бир куни дарё соҳилига туташ ўтлоқда ҳар галгидай этюдникни ўрнатиб, далалар манзрасини ишлаётгандим.
Нарироқда узун узун ўт ўланлар, юлғун бутазорлари аро чивинларни думи билан ҳайдаганича сигир ўтлаб юрар, ён веримда оппоқ капалаклар сассиз садосиз тентираб учиб юришарди. Бир маҳал дала йўлида бошига кепкасини қийшиқ кийган Ғойиб тракторчи пайдо бўлди.Оёқ олишидан унинг маст эканини англаб олиш қийин эмасди.Мен табиатан ёлғизликни, сукунатни севганим учунми, маст тракторчи Ғойиб билан суҳбатлашиб, бекорга вақтни исроф қилгим келмади ва этюдникни йиғиштириб, юлғун буталари ортига беркиндимда, унинг ўтиб кетишини кутиб турдим.Ғойиб тракторчи бўлса, айнан мен беркинган жойга яқин келиб, тўхтади.Сўнг ариқдан хатлаб, ўтлоқ тамон ўтаркан, узун узун ўт ўланлар орасида беғамгина ўтлаб юрган сигирга яқин келди.Кейин гапира бошлади:

-Ҳа, мол, ўтлаяпсанми, хас хашакларни ямлаб, маза қилиб? Ўтла, ўтлайвер.Мени танисанг керак а.Мен Ғойиб тракторчиман.Сен ўтлайвер, ўтлайвер.Мен ўзи одамлардан кўра хайвонларни қаттиқ ҳурмат қиламан. Чунки сизлар донишмандларга ўхшаб камгап, камтаринсизлар.Одамнинг гапини от солмай, жимгина тинглайсизлар.Калондимоғ, тамагир, хасадгўй ва бахил эмассизлар.Айрим нопок раҳбарлар каби бизга ўхшаган оддий одамларга, фақир кишиларга кибр билан кўз қирингизда қарамайсизлар.Халқ мулкини талон тарож қилмай,борига қаноат қилиб, бир четда жимгина яшайсизлар.Биласанми, мен нима учун тракторчи бўлганман?Чунки мен далаларни, кенгликларни, ёлғизликни, ибтидоийликни севаман.Айниқса кузги далалардаги туманлар сукунатини.

Туманларда хира кўринган дарахтлар, ёки дейлик, далада шолғом ковлаётган ё ғўзапоя тўплаётган дехқонларнинг соядай кўринган шарпаларига соатлаб термулиб тураман.Айниқса, туман қоплаган кимсасиз далада ёлғиз ўзинг бульдозер хайдаб, ер шудгорлашдан ҳам завқлироқ машғулот бормикин бу дунёда дейман баъзан.Пахтали пуфайка кийиб, совуқ туманлар қаърида ёлғиз бир ўзинг бульдозер хайдаб юрган куйи, истаганингча хаёл сурасан, сенга ҳеч ким ҳалал бермайди, сени қора мойга беланган камбағал тракторчи деб, бой, олифта йигитларга турмушга чиқиб кетган севгилингни эслаб, кўзларингда кўз ёшларинг худди радиатор сувидай қайнайди.Ота онангни эслайсан.Одамзод ота онани, ватанни олдиндан танлай олмайдику.Менинг отам раҳматли муштлашишни пулга сотиб оладиган, қиморбоз, банги, пиёниста одам бўлиб, оиламизнинг шўри эди.Онам раҳматли эса, аксинча камтарин, камсуқум, бизга беминнат хизмат қиладиган қул, оқсоч чўри эдилар.Эртадан кечгача далада ишлаб, бизга егулик ҳозирлаб, киримизни ювиб, уй жойни, ховлини ёғ тушса ялагудай супуриб, тозалаб, сигир соғиб, келида қўллари арчилиб шоли туйиб, ҳаётини бизга бағишлаб, меҳнат машаққат билан оламдан ўтиб кетдилар.Ўлим тўшагида ётарканлар, ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан нолимадилар, шикоят ҳам қилмадилар.Қайтага ҳаммамизни дуо қила қила жони узилди.Бечоранинг на қулоғида сирғаси на қўлларида узиги бор эди.Ишонсанг, гунох бўлади деб, ҳатто суратга ҳам тушмаганлар.Ҳа, ҳа, соғинганда бундай кўриб, дилим таскин топадиган суратлари ҳам қолмаган.Агар тирноқдай суратлари қолганда ҳам, биронта рассомга истаган пулини бериб, портретини чиздирардим, уйимизнинг тўрисига осиб қўярдим.Эҳҳҳ, онажоним!Шунча хизматимизни қилиб бир марта ҳам миннат қилмаган меҳрибоним!Қанотсиз фариштагинам!.. Эсласам кўзларимдан тирқираб ёш чиқиб кетаверади... -деди у кўз ёшларини кепкасига алам билан артиб Ғойиб тракторчи.Сўнг яна гапида давом этди: -Сен, мол менга эътибор бермай ўтлайвер.Мен ўзи ичиб олсам, шунақа сал йиғлоқи бўлиб қоламан.Лекин кўз ёшларимни ҳеч кимга кўрсатмайман.Юрагим ҳасратга тўлса, шу ёқларга келиб, ўт ўланлар устига ётиб, ўксиб ўксиб йиғлайман.Кўнглимни бўшатаман.Отам раҳматли, илойим жойлари Жаннатдан бўлсин, ичиб келсалар, биронта бахона топиб, онамни уриб, дўппослар, дод дегизиб, уни ховлимизда ченадек судраб юрардилар.Отамни тўхтатишга менинг кучим етмасди.Лекин отам шунча урсаларда, онам унга бирон марта ҳам гап қайтармасдилар.Худодан инсоф тилардилар ҳалос.Менга эса доим отангни ҳурмат қил, болам, кўзларига тик қарама, ота рози Худо рози -дея насихат қилардилар.Отам раҳматлининг тўйиб ичкилик ичиб, гузарда ё биронта девор тагида йиқилиб қоладиган одатлари бор эди.Бизга бу ҳақда кўпинча Мирзавой почтачи хабар етқазардилар.Пахса деворимиз оша қараб: -Ғойиб, отанг гузарда, қассобхонанинг ёнида маст бўлиб ётибди! -дер, биз онам билан замбилғалтакни олардикда, бориб отамни ўша арвага юклаб, уйга олиб келардик.Бир гал онам бечора кучи етмай замбилғалтакни ағдариб юбордилар.Маст отам суви қуриган ариқчага юзтубан йиқилдилар.Биз онам иккимиз минг машаққат билан отамни хандакдан чиқариб, ғалтакаравага қайта юклай бошладик.Мен отамнинг қўлтиғига кириб: -Туринг, ота, уйга кетамиз.Ҳамма бизга қараб устимиздан куляпти, туринг - дейман, азбаройи оғир юкдан ихраб, сихраб, манглай томирларим бўртиб.
Одамлар кулиб қотиб ётибдилар.Айниқса ёш болалар.
Отам бўлса, бироз ўзига келиб, кўзларини аранг очиб одамларга қараркан: -Ҳа, фалонимга кулишяпсанми а?!Очиб қўйибдими нах! -дерди, қуруқшаб, ёрилган, қовуннинг пўстидай тўрлаган лабларини ялқовларча ялаб.Кейин бир боланинг кетига  қаратиб тепган эди, оёғидаги бир пой батинкаси ечилиб, ҳавога учаркан, бир икки айланиб, ерга тап этиб тушди.Одамлар яна қоринларини силкитиб, узоқ кулдилар.Айниқса болалар.Бир куни ундан ҳам қизиқ воқеа содир бўлди.Отам раҳматли қовоқхонада ичкилик ичиб, маст бўлиб қолгач, кўчага чиқиб, кийимларини ечдида, уларни ўраб, турмаклаб, анхорга отаркан, узун чўпак билан туртиб, кийимларини сувга чўктирди.Кейин тўпланган тумонат тамошаталаб одамларга қарата: -Эй халойиқ!Мен ҳозир мана бу электр симлари устидан у ёқдан бу ёққа лангарсиз югириб, сизларга ажойиб тамоша кўрсатаман! -деди.Кейин симёғочга тирмашиб чиқиб кетаётиб, чанг тўзон кўтарганларича гурсиллаб ерга қуладилар.Шу пайт масжиддан номоз ўқиб қайтаётган чолларни кўриб қолдилару уларга: -Ҳа, келаверларинг, аблахлар!Ниқоб кийиб, соқол мўйлаб ёпиштириб олган ёвуз нинзаларнинг вахший отряди!Қўлларингдаги хасса ичида ўткир япон қиличлар борлигини мен жуда яхши биламан!Қани, келаверларинг яккама якка!Қоратэминан уриб, тайквандо билан тевиб тейлайман, ҳаммангди! -деб бақирди.Отам раҳматлининг бу гапларини эшитиб, қўрқиб, ўтакаси ёрилган чоллар ортга, масжидга қараб тумтарақай қочвордилар.Отам раҳматли чолларни гузаргача тизғиратиб қувиб борди.Яхши, дегин, бечаралар масжидга кириб, дорвозани беркитиб, тамбалаб олдилар.Эртасига ўзларига келгач, онам отамнинг кечаги кўрсатган "кароматлари"ни айтиб йиғлаётсалар, отам: -Ахир, ҳар замонда бир шунақа жиннилик қилиб турмасам, менга кўз тегиб кетадида -деди.Шунақа ажойиб инсон эдида, менинг отам.Раҳматли кейинчалик бир одамни чавақлаб қўйиб, ўн йилга қамалиб кетдилар.Сенга ўхшаган бир гавмуш сигиримизни сотиб, пулини адвокатга олиб бориб бердик.Адвокат ўртага тушиб, жиноят  пичоқ ёрдамида эмас, искана билан амалга оширилган дея малакаласа ҳам барибир ҳукм ўзгармади.Онам иккимиз отам ётган қамоқхонага ўн йил жўнатқи ташиганмиз.Бир гал қамоқхонага учрашувга борсак, озиб, тўзғиб, таглаб қирилган сочлари оқариб кетган отамни аранг танидик.Тишлари тушиб кетган.Қўллари татуировкалардан кўкариб кетибди.Озғин кўкрагида одам калла чаноғидан ўрмалаб чиқаётган илоннинг сурати бор экан.Отам менга қараб:-Ҳа, ўғлим, юрибсанми? -деб кулишга ҳаракат қилувдилар, қўрқиб кетдим.Онам иккимиз уйга йиғлаб қайтганмиз ўша куни. Энди қамоқдан озод бўлиб, уйимизга қайтадилар деб юрсак, қамоқхонадан шум хабар келди.Отам қамоқхонадан қочаман деб, девордан ошолмай, запретка тиконли симларига ўралашиб қолгач, аристон қўриқлаётган солдат бола уни автомат билан отиб ташлабди.Бу кўргиликларга чидолмаган онам бечора, отамни қаттиқ севар эканларми, ҳайтовур, икки ой деганда у ҳам оламдан ўтди.Мен бутунлай етим бўлиб, ёлғиз қолдим.Мени маҳалла ахли етимлар уйига топширмоқчи бўлганида, энам раҳматли: -Ахир, мен борманку.То мен тирик эканман, неварамни ҳеч кимга бермай, ўзим тарбиялайман дея мени қарамоғига олдилар.Энам раҳматлининг айвонсиз, бир хонали лой том кулбаси бўларди.Биз ўша кулбада бирга яшай бошладик.Кулба шифтига бўз қадалган бўлиб, йиллар ўтиши билан у мато осилиб, жинчироқнинг тутунидан қорайиб, худди булутли осмонга ўхшаб қолган эди.Назаримда ўша булутларга ўхшаш кулранг бўз хозир жумбушга келадию, чақмоқлар чақиб момақалдироқлардан шифт ёрилиб, гумбирақаср бўлиб кетадигандай туюлаверар эди менга. Баҳор келса, томида қуртена, лолақизғалдоқлар гуллайдиган у айвонсиз, бир хонали кулба, Арабистоннинг Макка шаҳридаги тўртбурчак Каъбани эслатарди менга.Сен, мол унақа нарсаларни билмайсан.Лекин сен ташвиш чекма.Ўтлайвер.Ҳуллас, десанг, Энам кечалари бамбукка ўхшаш қоқсуяк бармоқлари билан эски сандиғини очар ва ўлимликлари орасидан, оппоқ кафанини олиб, менга мақтанар эдилар.Мен эса энажонимнинг соддалигидан кулар эдим.Бекорга кулган эканман.Энди билсам, одамзод ҳатто молу дунёси бехисоб миллиардер бой бўлса ҳам, ҳукмдор подшох бўлса ҳам бу дунёдан ўша энам мақтаган беш қулоч матони, кафаннигина олиб кетар экан ҳалос!Воҳ, менинг юпунгина кийинган камтаргина донишманд энамма!Меҳрибоним энаммаааа -аахх -хахх-хахахахааааа!Энаммооооо!Энаммо!Ғойиб тракторчи шу тариқа ўт ўланлар орасида ётганича узоқ йиғлади.Унга раҳмим келиб, кўзларимдан ёш чиқиб кетди.Шу воқеадан кейин ичкилик ва бошқа инсон бошига кулфат ёғдирувчи иллатларда узоқ юришга қарор қилдим -дея қайғули ҳикоясини якунлади Холбўри.

-Ндааа! -деди Исканақул Каркидоновнинг хотини Бибисувайдо, хўрсиниб.Кейин қувноқ жилмайганича деди: -Э, қўйинг ўшанақа қайғули гапларни.Ғойибнинг отаси меъёрни билмаганда.Ичкиликни меъёрида, оз оздан ичиб турилса зарар қилмайди.Ҳамма нарсанинг ҳам меъёрдан ортиғи заҳар.Ози эса дори.Худди илоннинг заҳари каби.Кўпи ўлдиради, ози даволайди.Ҳа, айтгандай, мен сизга бир нарса демоқчийдим.Ҳа, ўла, нима демоқчийдим.Ҳозиргина тилимнинг учида турувдия...Ҳа, эсимга тушди.Холбўри, сиз одамларнинг портретларини ҳам чизар эмишсиз, шу ростми?

-Ҳа, нима эди? - деди Холбўри, гарчанд Бибисувайдо хонимнинг мақсадини олдиндан англаб турган бўлса ҳам, ўсмоқчилаб.

-Шу, десангиз, Исканақул Каркидонувуч билан музейларга борганда аслзода маликаларнинг қадимий портретларини кўриб, уларга ҳавасим келарди.Нийят қилса етади деганлари тўғри экан.Қаранг, бугун тақдир мени сиздай истеъдодли рассом билан учраштириб турибди.Агар йўқ демай, менинг портретимни ишлаб берсангиз, қўшимча ҳақ тўлардим.Сиз бунга нима дейсиз? -деди Бибисувайдо, Холбўрига суқланиб қараб.

-Майли -деди Холбўри, девордаги ўрмон манзарасига ишлов беришда давом этиб.

-Вой, раҳмат!Айланиб кетай ўзимнинг рассом укамдан!Сизни танлаб тўғри қилган эканаман.Исканақул Каркидонувуч Маматкарим деган наққошни ёллаймиз дегандилар, мен унамай, Холбўри билан шартнома қиламиз деб туриб олдим.Вой, сабрсизликдан юрагим тошиб кетяпти.Қачон бошлаймиз ишни?Мен ҳозир сочларимни тартибга келтириб, қимматбаҳо кийимларимни кийиб олай -деди тараддудланиб Бибисувайдо.

-Йўқ, келин ая, ҳозир эмас.Бугун манзарани тугатишим керак.Эрта -пертага.Майлими? -деди Холбўри.

-Хўп, укажон, сиз нима десангиз шу.Эртага бўлса, қайтага яхши.Исканақул Каркидонувуч ҳам какраз ишга кетадилар... -деди Бибисувайдо хоним, Холбўрининг таклифини мақуллаб.

6 боб

Яхшилик

Холбўри ёлланма ишни давом этдириш учун Исканақул Каркидоновлар уйига ҳар кунгидан ҳам барвақтроқ етиб келди.У келган маҳал Исканақул Каркидонов  девордаги битмаган ўрмон манзарасини тамошо қилиб турарди.Холбўрини кўрган раис қувониб кетди.

-Э, келдингизми, устаси?!Қўлингиз дард кўрмасин, санъатингизга тасанно!Ўрмонлару дарёларни қаранг!Ҳув узоқларда кийиклар ўтлаб юрибди!Қойил!Сизни ишга таклиф қилиб тўғри йўл тутган эканмиз.Бугун садоқат бобида тенги йўқ, вафодор хотиним Бибисувайдонинг дидига яна бир бор беш кетдим.У одам танлашни биларкан.Мен Маматкарим наққошни ёллаймиз десам, у: -йўқ, ўламан саттор, Холбўрини ёллаймиз -деб туриб олди.Хотиндан менга Худо берганда ўзиямче.Мен бахтиёрман -деди у семизликдан пишиллаб нафас олиб.

-Ишим сизга маъқул бўлганидан хурсандман, раис бува -деди мақтовлар учун миннатдорчилик билдириб,  одоб билан камтарона қўл қовуштирганича Холбўри.

-Яшанг, ука.Ҳали бу уйларга казо казо улфатларим келишади.Бу манзарани кўришса, ким чизди бу асарни, бизга ҳам адресини айтинг дейишиб, клиентларингиз кўпайиб кетади ҳали, Худо ҳохласа.У шундай дея хотинига ўгриларкан, давом этди: - Биби, устани яхшилаб боққин.Нонуштага ҳалиги ўзим тоғдан олиб келган ёввойи асаларининг асалидан ва бехи, анжир қиёмларни дастурхонга торт.Э, асалмисан асалда ўзиямче, есанг иситма чиқарворади -деди Исканақул Каркидонов, тамшаниб.

-Исканахон ака, сиз буёғидан ташвиш қилманг.Устага ўша ёввойи асаларининг асалидан сутга аралаштириб бераман -деди Бибисувайдо эрини хонадан деярли суриб чиқариб, Холбўрига киши билмас айёрона кўз қисиб қўяркан.

-Яша, Биби, сен ўша ёввойи асалариларнинг асалидан ҳам ширинсан.Мен сенга ишонаман.Эҳ, яхшиям сен бор экансан бахтимга.Бўлмаса нима қилардим -деди Исканақул Каркидонов, хотинининг юзларидан мучча олиш учун қалин лабларини чўччайтириб.

-Ну, Каркидонич, уят бўладия.Уста қараб турибди -деди Бибисувайдо эрининг қучоғидан сирғалиб чиқиб.

Шундан кейин Исканақул Каркидонов Холбўри билан хайрлашиб, хонадан чиқди.

Лаззатли нонуштадан сўнг Холбўри эски туски коржомаларини кийиб, ишга киришмоқчи эди, Бибисувайдо унга кечаги вадасини эслатди.

-Э, ишонсангиз, бу дамларни орзиқиб кутиб, кечаси тузик қуруқ ухлаганим ҳам йўқ, айланай рассом ука.Қандай ўтирсам портретим чиройлироқ чиқаркин деб ойнага қараб, роса машқ қилдим -деди Бибисувайдо.

-Яхши, келин ая.Чизсам чиза қолай.Холст тортилган битта ром ҳам бор.Бирон жойни танланг.Масалан ховлидаги боғдами -деди Холбўри, мато тортилган ромни этюдникка  махкамларкан.

-Боғда нима қиламиз, укажон.Одамлар кўради.Айниқса қўшниларимиз бизни кўргани кўзи, отгани ўқи йўқ.Ҳаммаси хасадгўй, бахил, Худо урган одамлар.Уйларининг деразасидан, чердагидан телескоп дурбинлар ёрдамида бизни мунтазам кузатиб туришади.Худо бизни қўшнидан қисган.Яхшиси ётоқхонага кириб оламиз.Югославский мебелларим фонида оласиз -деди Бибисувайдо.

-Яхши - рози бўлди Холбўри.

Шундан кейин ишга биров ҳалал бермасин деб Бибисувайдо, дорвозадан тортиб уй эшикларигача қулфлаб чиқди.Сўнг Холбўрини эргаштириб, ётоқхонага олиб кирди.

-Укажон, сиз нарсаларингизни тайёрлагунингизча мен ҳам кийимларимни алмаштириб чиқаман -деди у.

-Хўп бўлади, келин ая -деди Холбўри ва ускуналарини ҳозирлай бошлади.Анчадан кейин Бибисувайдонинг овози эшитилди: -Таёрмисиз, уста?!

-Ҳа! -деди Холбўри.

-Унда кўзларингизни юминг!Сюрприз бўлсин -деди Бибисувайдо.

Холбўри хўп деб кўзларини юмди.Бу орада кийимхонадан чиққан Бибисувайдо Холбўрига:
-Энди кўзларингизни очинг! -деди.

Холбўри кўзларини очди.Бу маҳал унинг кўз ўнгида нафис ипакдан тикилган узун халатда Бибисувайдо кулиб турарди.

-Қалай, кўринишим чаккимас а? -деди Бибисувайдо.

-Яхши, аммо суратингизни халат билан чизсам қандай бўларкин? -деди ийманиб Холбўри.

-Унда мана бундай холатимда чизинг суратимни -деди Бибисувайдо халатини ечиб.Нафис ипак халат унинг оқ мармардай баданидан сув каби оқиб тушди гўё.Холбўри ҳайратдан ўзини йўқотиб, худди ҳайкалнинг очилиш маросидида иштирок этган одамдай қип ялонғоч, ҳаёсиз аёлга тикилганича бир лахза турган жойида қотиб қолди.
Кейин ўзига келиб, ҳаяжондан қилт этиб ютинаркан: -Ие, келин ая, бу қанақаси?!Тезда кийининг.Мен ўлсам ҳам сизнинг суратингизни бу ҳолатда чизмайман.Ахир бу гунохку! -деди у.

Холбўрининг бу гапларини эшитиб, ҳозиргина кулиб турган Бибисувайдонинг қиёфаси тундлашди.

-Қанақа гунох?!Ахир қадим замонларда Италиянинг Флоренциясида, Венецияларда рассомлар ялонғоч аёлларнинг портретларини ишлаганларку!Холбўри, ундай дема, жоним!Мен сени севиб қолганман!Билсанг, Маматкарим наққошни ёлламаганимизга ҳам аслида шу -сенга бўлган ўтли муҳаббатим сабаб.Тўғрисини айтсам, портретимни ишлашинг ҳам мен учун унчалик аҳамиятли эмас, эшитяпсанми?!Мен сени севаман!Бугундан бошлаб иккимиз норасмий, ўғринча бўлса ҳам доимо бирга яшаймиз.Ҳохласанг, эртагаёқ самолётга чипта сотиб олиб, Парижга учамиз.У ёғи Венецияга қўл узатса еткудек.Иккимиз  бинолар акси жилваланган сувли кўчаларда, ойдин ва сокин сукунатли кечалар қайиқда жимгина, сўзсиз сайр қилиб юрамиз.Харажатлардан ташвиш чекма.Менда пул кўп.Анави харип Исканақулнинг топган тутганини ўз номимга расмийлаштириб қўйганман.Уй жойларни ҳам.Керак бўлса уларни шартта сотамизда, чет элга суриб юборамиз.Таниш билишларим тиқилиб ётибди.Ёрдам беришади.Бундан ташқари тилла тақинчоғу олмос бриллиантларим бехисоб.Бу молу дунё бир умр еб ичиб, ўйнаб кулишимизга етади...Кел, азизим, манабу юмшоқ парқу ўринга...Кел, бўригинам, мени ғажи! -деди  у яна жилмайишга ҳаракат қилганича, қўлларини Холбўри тамон чўзиб.

-Йўқ, йўқ, асло!Мени гунохга ботирманг!Мен флоренциялик эмас, ўзбекистонлик рассомман!Мен шундай тарбияланганман.Бувим раҳматли, у дунёда, махшар куни одамзод сўроқ қилинаётганда одамнинг ўзи эмас, унинг тана аъзолари тилга киради ва ўз эгасининг ҳохишига қарши ҳеч нарсани яширмай айтади деганлар.Мана бу кўрганларимни кўзим, бу ерга кирганимни оёқларим айтса, мен нима қиламан?! -деди Холбўри.

Бу гапларни эшитиб, Бибисувайдо ҳандон отиб кулди.Кейин: -Эҳ, соддагина бола!Кампир энасининг эртакларига ишониб юрибдия!Ахир бугунги фан техника Худонинг йўқлигини исботлаб бўлдику!Коинотда сунъий йўлдошлар, космик станциялар, марсаходлар учиб юрган замонда туппа тузук рассом бола гунох ҳақида гапириб, яна у дунёнинг борлигига ишониб юрса!Кашмар!Яқиндаям диндорлар ёмғирнинг қачон ёғишини ва онанинг қорнидаги боланинг ўғил ё қизлигини Худодан бошқаси билмайди дер эдилар.Бугун, ана телевизордан ҳар куни ёмғирнинг қачон ёғишини олдиндан аниқ ақтмоқдалар ва ўша айтилган вақтда ёмғир ёғмоқда.Онанинг қорнидаги боланинг нафақат ўғил қизлигини, ҳатто қориндаги чақалоқнинг суратини чиқариб, ота онасининг қўлига тутқазиб қўймоқдалар.Одамзоднинг тана аъзолари гапиради деган гапга эса, бугун ҳатто томи кетиб қолган жинни ҳам ишонмайди... - деди хунук тиржайиб, Бибисувайдо.

-Одамнинг тана аъзолари гапирмайди деган сўзларни ўз танангиз аъзоси бўлмиш тилингиз билан гапиряпсизку.Одамнинг тана аъзоси бўлган тил гапираётган бўлса, нега бошқа аъзолар гапирмасин? Ракета, космик станция, марсаход дейсиз.Улар сиз билан бизни кўтариб, коинотда муаллақ учиб юрган Ер шари олдида, бепоён космик кенгликлардаги сон саноқсиз сайёралар олдида ҳечку.Энг илғор технология ҳам одамзод ақли тафаккури олдида мўжиза бўлолмайди.Негаки ўша технологиялар ҳаммаси инсон ақлининг меваси.Сиз яхшиси халатингизни кийингда, бу гунох ишларни ҳозироқ бас қилинг -деди Холбўри.

-Оҳ, тентаккинам, нега мени тушунмайсан!Нега тушунмайсан!Бу ер юткур раис Исканақул Каркидонов ҳезалак, эшитяпсанми?!Илмий қилиб айтсак, жинсий заиф, импотент!Энди тушундингми?!У ёстиққа боши тегди дегунча пишиллаб ухлайверади.Менинг эса ўйнаб кулгим келади!Ҳой йигит, бунчалар тошбағир бўлма!Менга раҳминг келсин, мен ахир сени севаман!Эшитяпсанми, севаман!- деди, оҳ чекиб йиғлаб Бибисувайдо.

-Сиз ҳам мени тушунинг, келин ая.Мен беш минутлик ўткинчи шайтоний роҳатни абадий Жаннатга алмаштирадиган даражада ахмоқ эмасман.Бунинг устига ёш йигит бўлсам, сиз эса кап катта хотинсиз.Менинг ҳам ёш қизга уйланиб, бахтли бўлиш нийятларим бор -деди Холбўри, нарсаларини йиғиштираркан, хонани тарк этиш учун тараддудланиб.

Буни кўриб Бибисувайдонинг ғазабдан тепа сочи тикка бўлди: -Қаёққа?! Ахир дорвозалару эшиклар қулфланган, калитлар мендаку, галварс!Қани кетиб ҳам кўрчи!Сен бола ҳали менинг совунимга кир ювмабсан!Айтганимни қилмасанг, ўзимни ўзим тимдалаб, ўз баданимни ўзим тишлаб, кўкартириб, мени художник Холбўри зўрлади деб бақираман!Кейин ўша харип Исканақул Каркидонувучинг ўзи сени судга бериб, қаматиб юборади!Қамоқда чирийсан!Қиз болага уйланармишлар!Мени зўрлаганинг ҳақида эшитса, энди сенга саксонга кирган кампир ҳам тегмайди!Участковый милиционер Қоғозқоп Қорбобоев ҳам, между прочим, менинг ўйнашим!Хозир шундо тилпон қилсам, у сени ит тутгандай тутиб кетади! -деди у, қаҳр билан кўзларини чақчайтириб.

Аёлнинг гапларидан Холбўрининг ҳам ғазаби қайнади.

-Эй, разил ғар хотин, нега мени сенлаяпсан?!Менга тухмат қилгани уялмайсанми?!Қандай ифлос аёлсан?!Эринг, "Қовункапа" ширкат хўжалигининг раиси бечора Исканақул Каркидонов сенга ўзига ишонгандай ишониб, вафодорим, севгилим деб ардоқлаб, бошига кўтарсаю сен унга хиёнат қиласанми, туз еб туздонга туфлаган нонкўр!Айнан сенга ўхшаган иштонбоғи бўш ғар хотинлар дунёнинг турли чеккаларида танасини сотиб, халқимизни шарманда қилмоқда!Эй арзимас, ўткинчи айшу ишратнинг, муваққат маишатнинг қули, наҳотки ортингда оила, Ватан, Халқ турганини ўйламасанг?!Сен мени қамоқ билан қўрқитма!Ўзинг қамалиб кетмагин тағин!Э, уйингнинг ремонтигаям, ўзингаям... -деди Холбўри, ётоқхонанинг қўлда тўқилган қимматбаҳо чўғдек гиламига "чақ!" эткизиб тупуриб.

Буни кўриб, Бибисувайдо ўзи вада қилганидай ўзини ўзи тимдалаб, тишлаб кўкартириб: -Войдод, мени Холбўри художник зўрлаяти, ёрдам беринглар! - деб бор овозда бақира бошлади.Кейин уяли телефонини олиб, шоша пиша ўйнаши участковый милиционер Қоғозқоп Қорбобоевга қўнғироқ қила бошлади.

Холбўри этюдник ёрдамида дераза ойналарини синдираркан, чаққонлик билан ховлига сакради.Кейин девор ошиб, жинкўчалар бўйлаб чопганича уйига кириб бораркан, унинг авзойини кўриб, онаси Саидахон қўрқиб кетди.

-Ҳа, болам, сенга нима бўлди? -деди у ҳавотир ичра.

-Ая, тезда бу уйдан кетинг.Биронта қариндошларникига беркининг -деди Холбўри.

-Тинчликми, болам, нега беркинаман?Биронтасини ўлдириб нетиб қўйдингми? -деди Саидахон ая саросима ичра.

-Йўқ, ая, менга биттаси тухмат уюштирмоқда.Ҳуллас, вақт зиқ, кейин тушунтираман.Илтимос, менинг айтганимни қилинг. Хозир бу ерга ўша иштонини бошига кийган муттахам аёл оломонни эргаштириб келиши мумкин -деди Холбўри.

-Э, худойимей, энди бунақа кўргуликлар ҳам бормиди! -деди изиллаб йиғлаб Саидахон ая.Кейин ўғлининг айтганини қилиб, ховли тамон қочди.

Холбўри девор ошиб, далага қараб югирди.У илонизи сўқмоқдан чопиб бориб, қуриб қовжираб ётган жўхоризорга ўзини урди.Холбўри иложи борича жўхорипоянинг ичкарироғига кириб кетиш мақсадида, шатир шутир қилиб, юз -қўллари маккажўхориларнинг қиличдай ўткир баргларида тилиниб, югираверди.Ниҳоят, чарчаб, ҳаллослаганича ерга ўтираркан, худди ўлим лагеридан қочган махбусдай жимликка қулоқ тутиб ўтирди.Орадан бир соатларча вақт ўтгач, Холбўри ўзи айтгандай бир тўда ғазабнок одамлар қўлида таёқ, тўқмоқ, кетмонсопи, паншахаю ўроқлар билан дала йўлида пайдо бўлдилар.

-У мана шу жўхоризорга кириб кетди, ўз кўзим билан кўрдим! -деди кимдир.

-Тезда жўхоризорни ўраб олинглар!Ифлос бирон ёққа қочиб кетмасин!Зинокорни тутиб, анави участковый Қоғозқоп Қорбобоев келгунича, судсиз, терговсиз тошбўрон қиламиз!Токи, бошқаларга ибрат бўлсин!Вой, ноинсоооф!Исканақул Каркидонувуч унга ишониб, буюртма берсаю у аблах раисимизнинг фариштадай бегунох, булоқ сувидай покиза, мўъмина аёлига жинсий тажовуз қилиб уни зўрласая!-деди яна кимдир.

-Балки Ғойиб тракторчига айтиб, маккажўхориларни комбайнда ўрдирармиз?!Ўшанда у қочиб чиқишга мажбур бўлади ва биз уни тутиб оламиз! -таклиф қилди яна кимдир.

-Йўқ, яхшиси, жўхорипояга ўт тортамиз!Бировнинг хотинига кўз олайтирадиган газанда ёнса, кўз ўнгимизда тириклай ёниб кетсин! -бақирди яна биров.

-Жуда тўғри, жўхоризорга ўт қўйиш керак! - таклифни мақуллади кимдир ва улардан бири чўнтагидан чақмоқтош олиб, сигарет тутатиб чекиб, энди жўхоризорга ўт илаштирман деб турганди, кутилмаганда узоқдан мотоциклнинг тириллаган товуши эшитилди.

-Ие, участка нозири Қоғозқоп Қорбобоев келяпти!Ҳозир "Тез ёрдам" билан ўт ўчирувчилар ҳам етиб келса керак!-деди кимдир.Жўхоризорга ўт тортаётган одам, шошиб чақмоқтошни ўчирди.Кўп ўтмай кажавали "Урал" мотоцикли ортидан булутдай чанг тўзон кўтариб,  участка нозири Қоғозқоп Қорбобоев етиб келди.

У мотоциклни четга олиб, маторни ўчириши билан, кимдир унга: -Гражданин начайник, художник Холбўри мана бу жўхоризорга беркинибди.Оломон уни тошбўрон қилмоқчи -деди.

-Йўқ, ҳурматли гражданлар, бизнинг мамлакатимизда ўзбошимчаликка йўл йўқ!Биз хуқуқий демократик давлатда яшамоқдамиз!Жиноятчи адолатли суд олдида, қонун олдида жавоб бериши керак!Айниқса, бировнинг жуфти халолига кўз олайтирадиган виждонсиз кимсалар! -тушунтирди участка нозири лейтенант Қоғозқоп Қорбобоев.

Кейин мотоцикл кажавасидан карнайли овозкучайтиргични олиб, жиноятчи билан музокарага киришди.

-Художник Холбўри!Қаршилик кўрсатиш бефойда!Жўхоризор ўраб олинган!Қўлларингизни юқорига кўтарганингизча жўхоризордан чиқинг!Акс ҳолда куч ишлатишга мажбур бўламиз!Сизга ўн беш минут мухлат!Вақт кетди! -деди у амирона.

Анчадан кейин Холбўри қўлларини юқорига кўтарганича жўхоризордан чиқиб келди.

-Ҳа, бу бошқа гап -деди участка нозири лейтенант Қоғозқоп Қорбобоев ва эпчиллик билан Холбўрининг қўлларга кишан урди.

-Гражданлар, айбланувчига яқин келманглар!Қонунчиликда айбсизлик призумпацияси деган нарса бор!Унинг тақдирини сизлар эмас, адолатли суд ҳал қилади! -дея қўшимча қилди, ғазабнок оломонни тинчлантириб участка нозири.

Шу маҳал дала йўлидан "Қовункапа" ширкат хўжалигининг раиси Исканақул Каркидоновнинг брезент ёпқичли "Виллис" хизмат машинаси катта тезликда, чанг тўзон кўтарганича капа капа бўлиб кела бошлади.Исканақул Карикидонов худди Танзаниянинг Серенгетти водийсида жирафа овлаётган овчидай бошини хизмат машинаси дарчасидан чиқариб олганди.

-Қаранглар!Раис Исканақул Каркидонов ҳазратларининг шахсан ўзлари келмоқдалар!Художникни шу ердаёқ асфаласофилинга жўнатадилар энди! -деди кимдир.

Лекин Исканақул Каркидоновнинг хизмат машинасидан кулиб тушгани, ва худди қадрдон одами билан кўришаётгандай Холбўрини махкам қучоқлаб, унга миннатдорчилик билдиргани оломонни ва участка нозирини лол қолдирди.

-Раҳмат, Холбўри ука!Илоё мендан қайтмаса, Худодан қайтсин!Сиздан у дунёю бу дунё қарздорман энди!Мен у бевафо аёлдан қандай қутилишни билмай, тўғрироғи айбларини бўйнига қўёлмай юрардим!Сиз менга ёрдам бердингиз!Ҳайрон бўлманг, дўстим!Мен уйга ҳар эхтимолга қарши яширин видеокамералар ўрнатдириб қўйгандим.Худога шукр!У манжалақининг жирканч қилмишлари энди манабу дискка ёзиб қўйилган.Уни флешкаларга кўчириб нусхалаб қўйдим.Судда асқотади.Мен уни қум талоқ қўйдим, ҳа ҳа қумталоқ!Бай бай бай баааай!Хонавайрон бўлишимга бир бахя қолган эканку а!Э, раҳмат яна бир бор сизга, отангизга раҳмат, укажон! -деди раис Исканақул Каркидонов Холбўрига, ҳаммани бадтар ҳайрон қолдириб.

Айниқса унинг гапларини эшитиб, участка нозири лейтенант Қоғозқоп Қорбобоевнинг ранги қумдай оқариб кетди.

7 боб

Ҳайрлашув гулҳани

"Қовункапа" ширкат хўжалигининг раиси Исканақул Каркидонов судда ютиб чиқди ва енгилтабиат хотини Бибисувайдодан расман ажрашиб, ўз котибасига уйланиб олди.Холбўри аввалига Бибисувайдо танишларини ва бехисоб бойликларини ишга солиб, инкор қилиб бўлмас далилу исботларга қарамай, судда ютади ва раис Исканақул Каркидоновнинг ўзини қаматиб юборади деб ўйлаб юрганди.Кейин маълум бўлишича, Бибисувайдонинг бойлиги ҳам, қудратли таниш билишлари ҳам йўқ экан.Участка Нозири лейтенант Қоғозқоп Қорбобоев судда прокурор ва адвокатнинг саволларига жавоб берар экан: "Ҳурматли суд ҳайъати!Бибисувайдо хонимнинг менинг тўғримда айтган гаплари қип -қизил тухмат!Аксинча у мени йўлдан урмоқчи бўлганда, мен хуқуқ тартибот органи ходими эканлигимни, оилам, севикли хотиним ва фарзандларим борлигини, бундай жирканч ахлоқсизлик билан шуғилланмаслигимни айтганман.Шундан кейин бу енгилтабиат аёл шантаж йўлига ўтиб, шу тариқа мендан ўч олмоқчи бўлган" дея барча айбловларни инкор қилди ва сувдан қуруқ чиқди.

Шулар ҳақда ўйларкан, Холбўри уяли телефонини олиб, Илтижога қўнғироқ қилди.Кейин гапира бошлади:-Ало, бу дала шийпоними?Яхши қиз, ўша атрофда Илтижо деган қизга кўзингиз тушмадими мабодо?Агар мумкин бўлса уни бир минутга чақириб юборсангиз, муҳим гап бор эди -деди у.Унинг гапларини эшитиб, Илтижо кула бошлади.Кейин сўради:
-Кечирасиз, Илтижо сизга ким бўлади?

-А, Илтижоми?Нима десам экан сизга...Илтижо менинг севгилим.Мен уни бир зум кўрмасам соғиниб қоламан, тушуняпсизми?Усиз менга дунё қоронғу -деди Холбўри.

Илтижо яна кула бошлади.Кейин: -Жиннивой, шунақа дейсизми?Ахир телефон суҳбатимизни биронтаси эшитиб турган бўлса нима бўлади? -деди ҳавотирланиб.

-Эшитса эшитар.Нима, мен бировнинг севганига кўз олайтиряпманми?Ё севиб, севилмоқ айбми?Эшитсин, бутун дунё билсин сизни телбаларча севишимни!-деди Холбўри.

-Ўшандайкуя, лекин сал қоғозга ўраброқ гапириш керакда ўзбекчиликда -деди Илтижо.

-Яхши, шундай қиламиз.Лекин мен ҳозир сиздан дўппи тор келганда бир дақиқасини тонна тонна олтинга ҳам сотиб олиб бўлмайдиган энг қимматбаҳо нарса ҳақида сўрамоқчиман.Вақт ҳақида.Бугун маликамнинг вақтлари қалай, бир учрашсак, дийдорлашиб дегандай... Буёғи пахта терими ҳам ниҳоясига етяпти.Эрта индин кетиб қолсангиз, менинг ҳаётим кузги далалар каби хувиллаб қолади -деди Холбўри.

-Вой, авлиёмисиз?Қаёқдан билақолдингиз?Ростдан ҳам эртага шаҳарга қайтамиз.Нарсаларимизни йиғиштиряпмиз.Автобуслар келса... Эҳ, шаҳарни, уйимизни, ота онамни ўлгудай соғиндим -деди Илтижо, чуқур хўрсиниб.

-Ҳа энди авлиё бўлмасак ҳам, девор қуласа кўчани кўрамиз.Ҳуллас, мен сизни даладаги яккатут ёнида кутаман.Дала шийпонидан яккатутгача деярли бир қадамку.Гулливернинг қадами билан ўлчанса.Туманда қўрқсангиз, ўзим бориб олиб келай -деди Холбўри яна.

-Ҳая, туманда бўрилар ғажиб кетса нима қиламан? -деди Илтижо.

-Ғажимайди, хотиржам бўлинг.Бу далалар Холбўрининг территорияси.Қани биронта бўри яқин келиб кўрсинчи!Тилка пора қилиб тейлейман! -деди Холбўри, ғазабнок бўридай ириллаб.Кейин улий бошлади.

-Йўқ, туманда бир ўзим юргани қўрқаман -деди Илтижо.

-Эҳ, шу ҳам тиббиёт олийгоҳининг талабаси бўлдию!Юракдан ҳам бор эканку а!Ўқишни битирганингиздан кейин тажриба ошириш учун сизни биронта ўликхонага юборишса нима қиласиз?У ерда оқ сурпга ўраб қўйиган мурдалар нурсиз кўзларини  бақрайтириб, энгак ташлаб ётади.Талаба деган у ўликларни бундай сартахтага тортиб, ништар билан ёриб, бош чаноғини трепанация қилиб, очиб, текширишига тўғри келади.Майли, қўрқсангиз, шийпонда ўтириб туринг.Мен ўзим ғир этиб бориб, сизни олиб келаман.Бугун иккаламиз ўтин тўплаб, далада гулҳан ёқамиз -деди Холбўри. Шу тариқа улар ҳайрлашаркан, Холбўри телефонни ўчириб, киссасига солди.Кейин шийпон тамон жўнади.Унинг шийпонга яқин борганини туманда ҳеч ким сезмади.Холбўри киссасидан қўл телефонини оларкан, яхшиям телефон бор дея ўйлаб қўйди.Сўнг яна Илтижога қўнғироқ қилди.Лекин кутилмаганда Илтижонинг "Пў!" деган товушидан чўчиб, юраги ёмон бўлиб қолай деди.Унинг қўрқиб кетганини кўриб, Илтижо кулавериб қотиб қолди.Қорнини чангаллаб, буралиб кулдида ўзиям.Кулавериб бечаранинг кўзларидан ёш чиқиб кетди.Холбўри ҳам кулди.

-Эҳ, довюрак рассом!Чумчуқ пир этса, юрагингиз шир этарканку!Яна ўликхона, мурдалар ҳақида сафсата сотасиз -деди Илтижо, ҳамон ҳузур қилиб кулганича.

Улар кула кула дала йўлидан юриб, туманда хира кўриниб турган улкан яккатут тамон юрдилар.Кўзланган жойга етиб келишгач, Холбўри чўнтагидан чақмоқтош олиб, гулҳанни ёқди.Гулҳан аланга олар экан, ғўзапоя ва ўтин чўплар гувиллаб ёна бошлади.Олов шуъласида Холбўри билан Илтижонинг соялари афсонавий девлардай лопиллаб, гоҳ узаяр, гоҳ қисқарар, қизғиш, пуштиранг учқунлар чирсиллаб учар, кўзни ачитгувчи улкан тутун илони осмонга ўрларди.

-Мана бу халтада картошкалар бор.Ҳозир мен сизга гулҳан чўғида картошка пишириб бераман -деди Холбўри ва халтадаги картошкаларни гулҳан чўғларига кўмди.Кейин гулханга ғўзапоя ва дарахт шох -шаббаларидан ташларкан: -Нега қараб турибсиз?Оловни боқишга кўмаклашмайсизми?Қаранг олов ўтинларни қандай иштаха билан қасрлатиб ейяпти! -деди.

Илтижо хўп деб ғўзапояларни ва қуриган юлғун шохларини гулханга ташлади.Унинг юзлари олов шуъласида худди олтин ниқобдай товланар, нозик қўлларини оловга тоблаганича шодланиб жилмаярди.
-Қандай ажойиб!Мен бу дамларни ҳеч қачон эсимдан чиқармайман -деди у ҳамон гулҳанга ўйчан термулганича.

-Мен ҳам кимсасиз кузги далада гулхан ёқишни ва ёлғиз ўзим оловга термулиб ўтиришни ўлгудек яхши кўраман.Шаҳарда қанақа билмадиму, бизнинг қишлоқда ким уйланса, албатта унинг тўйида келин тушди маҳал гулҳан ёқилади.Ғат -ғут карнай садолари, сурнай нолаларию ноғоралар зарби остида йигит қизлар гулханни айланиб, рақсга тушадилар.Кейин куёв паранжига ўранган келинни улкан личинкадай билтанглатиб елкасида кўтарганича одамлар коридори аро югириб, уйдаги чимилдиққа қўйиб чиқади.Албатта бу қадимий анъаналарга бизнинг кўзимиз ўрганиб қолган.Лекин бу жараённи европаликлар, ёки канадаликлар кўрса, ҳайратдан ёқа ушлашлари табиий.Улар учун бизнинг анъаналаримиз жуда қизиқ.Бир гал Туқумбўй деган бола уйланиб, тўйида паранжига ўранган семиз, оғир келинчакни кўтариб, азбаройи зўриқишдан бўйин томирлари ўқловдай бўртиб, инқиллаб кетаётганди, кимдир уни чалиб юборди.Туқумбўй мувозанатини йўқотиб, ёнбош -ёнбош юриб, чиринди тўла хандакка қулаганда кулавериб ичакларимиз узилай деган -деди Холбўри.

Унинг гапларидан Илтижо ҳандон отиб куларкан: -Тўйимиз куни сиз ҳам мени ўша Туқумбўйга ўхшаб йиқитиб юбормайсизми, хандакка?! -деди.

-Унинг учун аввалдан сизни ҳар куни уч -тўрт маҳал кўтариб, тирнопка қилиб туришим керак -деди Холбўри, гулҳанга термулган куйи мийиғида куларкан.

-Ҳо, буни қаранга!Режалар зўрку? -кулди Илтижо ҳам.

Анчадан кейин Холбўри гулҳан чўғларини чўпак билан титкилаб, пишган картошкаларни ковлаб чиқарди.Кейин улардан бирини олиб, у қафтидан бу кафтига отиб, пуфлай -пуфлай совутиб, уни иккига бўлди.Куйиб қорайган пўчоқлар ичидан пишган картошка оқариб кўринди.Картошкани яхшилаб совутгач, Холбўри уни Илтижога узатди: -Қани, бир еб кўрсинларчи қишлоқиларнинг даладеликатес деган таомини.Манабу туздан сепиб, кейин тановвул қилинса, жуда кетадида -деди у.

Илтижо Холбўри айтгандай, чўғда пишган картошкага туз сепиб еркан, роҳатдан кўзлари юмилиб: -Умх, бай бай бай бааай!Қандай мазали! -деб қўйди, мамнун жилмайганича.Унга қараб туриб, Холбўри хохолаб кулиб юборди.

-Ҳа, нега куляпсиз, барно йигит? -деди Илтижо.

-Оғзингиз қорайиб қолли -деди Холбўри.

Илтижо шошиб оғзини енгига артган эди, қоракуя сувалиб кетди ва Холбўри бадтар кула бошлади.

Бу орда у битта картошкани еган эди, унинг оғзи ҳам қорайди.Холбўрининг қорайган оғзига қараб Илтижо роса кулди.

-Ҳадеб кулаверманг.Ҳозир битта қайноқ картошкани кўйлагинингизнинг ёқасидан ичингизга тейлаб қўяман -деди Холбўри ва иссиқ картошкани олиб, қизни қувлай бошлади.Илтижо қиқир қиқир кулганича гулҳан атрофида айланиб қоча бошларкан, Холбўри кутилмаганда ғўзапоя чўкиртакларига қоқилиб, ерга йиқилди ва иссиқ картошка қўлидан учиб кетди.Боядан бери кулиб қотаётган Илтижо, ерда ётган иссиқ картошкани олиб, Холбўрининг ёқасига тиқди.Картошка кўйлак ичига думаларкан, куйиб қолган Холбўри, картошкадан ҳалос бўлиш учун типирчилаб, ўз танасига шаппатилаб, чўғ ютган бақадай сакрай бошлади.Буни кўриб, Илтижо кулавериб чарчаб, ерга ётиб қолди.Холбўри эса ерга тушган картошкани ола солиб, қизга ташланди.Лекин бу пайт картошка анча совиб қолган эди.Холбўри Илтижони қучоқлаган куйи унинг кулиб турган чарос кўзларига тикилиб қолди.Шундан кейин гулҳан шуъласида икки соя гул ва печакдек бир бирига чирмашиб кетди.

8 боб

Эшак билан суҳбат

Илтижо билан Холбўрининг ҳайрлашиши жуда қайин бўлди.
-Майли унда, Илтижо, ҳайр.Тез кунларда яна кўришамиз, Худо ҳохласа.Яхши етиб олинг.Йиғламанг, ахир шаҳар қочиб кетмаганку.Қолаверса, ҳозир Лайли, Мажнун, Фарходу Ширин, ёки Ромео ва Жулиетталар замони эмас.Бахтимизга қўл телефонлари бор...Ие, йиғламанг десам, яна йиғлаяпсизку.Қани, кўз ёшини бас қилиб, ҳозироқ жилмайингчи.Эҳ, сиздан ажралиш мен учун ҳам нақадар оғир эканини билсангиз эди.Шу икки ой муддатда сизга шу қадар боғланиб қолдимки, ҳозир танамнинг тенг ярмини қилич билан кесиб, олиб кетишаётгандай туюлмоқда менга.Гўё юрагимни суғуриб олишаётгандай.Лекин, начора, вақт деганлари бешафқат ҳакам.Унга оддий одамлардан тортиб, қудратли ҳукмдорлару бойлиги дунёга сиғмайдиган бадавлат бойлар ҳам қарши чиқолмайди, уни ҳеч қандай куч тўхтата олмайди.Вақт бор экан, бир куни инсон бор топган нарсаларидан, ўзи севган инсонларидан, яқинларидан вақтинчалик эмас, бир умрга эмас, мангуга жудо бўлади.Тушуняпсизми, абадул абад!Бу нарсани бир зум тасаввур қилмоқ, ҳис этмоқнинг ўзи дахшат!Бундай жудолик қаршисида сиз билан бизнинг вақтинча айрилишимиз ҳеч нарса эмас.Ҳуллас, ҳалиги гап.Худо ҳохласа, сизларнинг уйингизга онам совчиликка борадилар.Ота онангиз рози бўлган маҳал сиз унамай туриб олмангда ишқилиб -деди Холбўри.Илтижо Холбўрига кўзлари тўла жиққа ёш билан жилмайиб қаради.Кейин у ҳам гапира бошлади: -Мен ҳам бу ажойиб қишлоқда юрагимни қолдириб, шаҳарга бўм -бўш вужуд билан қайтаётгандайман.Лекин бу ёқларга келиб, сизни  топиб олганимдан хурсандман.Бу далаларда сиз билан ўтган ажойиб дамларни, бизни  учраштирган пахтазорларни, иккимиз қайиқда сузган, баланд қамиш деворлари шамолларда майин шовуллаган, сон саноқсиз оппоқ лилиялар очилиб ётган дарё делтасини, иккаламиз гулҳан ёққан кунни, сизнинг ичагузди ҳангомаларингизни ҳеч қачон унутмайман.Сиз чизган портретни ота -онамга кўрсатаман.Сўнг уни ўзимнинг хонамга, шундоқ кароватимнинг устига илиб қўяман.Ҳар гал портретга қараганимда сиз ёдимга тушасиз.Телефонлашиб турамиз.Яна мен кетгач, бошқасини топиб олиб, телефон рақамларингизни ўзгартириб олманг! -деди у кулишга ҳаракат қилиб.
-Э, Худо сақласин -деб қўйди Холбўри.
Шундан кейин улар яна бир бор ҳайрлашдилар.Илтижо автобус ойнасидан Холбўрига қўл силтар, нималардир дер, аммо ойна ортидан унинг овози эшитилмасди. Холбўри ҳам то автобуслар карвони кўздан ғойиб бўлгунича қизга қўл силтаб турди.Автоколонна илонизи қишлоқ йўлидан олислаганича, туманлар қаърига сингиб кетди ва ўзи башорат қилганидай Холбўрининг ҳаёти Илтижосиз худди кузги кимсасиз далалар каби хувиллаб қолди.Уйда ундан бадтар эди.Мана у кечагина хашарчи талабаларнинг жарангдор кулгиларидан гавжум, бугун эса сукунат қаърига чўмган дала шийпони ёнида кузги далаларни, туманда жанубга учиб кетган қушларнинг бўм бўш инларини ҳовучларида тутган дарахтларни, ўргимчак тўрига ўранган бурганларни, Юлғун буталарини ва туманда ўтлаб юрган эшакни бўёқда акс эттириш билан овора бўлиб турганди, бир маҳал туманли йўлди кимнингдир ғира шира қораси кўринди.Шарпа яқинроқ келгач, Холбўри уни таниди.Мастликдан гандираклаб келаётган у одам Ғойиб тракторчи эди.Маст одам одатда мижғов бўлишини ва ўзининг беъмани гаплари билан одамнинг вақтини  олишини, ишдан қўйишини, ҳатто жиғига тегиб, дилини ранжитишини яхши билган Холбўри ўзини панага олди.Аммо Ғойиб тракторчи тўғри ўтиб кетмай, шийпон ёнида тўхтадида, бир зум маятникдай чайқалиб тураркан, кутилмаганда юлғун бутазорлари тамон юрди.Буни сезган эшак бошини норози сарак сарак қиларкан, пишқириб қўйди.Сўнг яна беғамгина ўтлайверди.Холбўри Ғойибнинг ҳаракатларига қараб, у эшакни миниб кетмоқчи шекилли деб ўйлади.Аммо тракторчи эшакка гапира бошлади:

-Яғир, яхшимисан?!Сокин сукунатда, туманли далада ёлғиз ўзинг хаёл суреееб, маза қилиб ўтлаяпсанми?Ўтла, ўтлайвер.Менга эътибор берма.Бийдай дала.Йўлда биронта ҳам одам кўринмайди.Туманда сенга кўзим тушиб қолдию, кел, шу эшакдан ҳол аҳвол сўрай, бироз суҳбатлашай дедимда.Мен сенинг тилингни тушунмасам ҳам, сен менинг сўзларимни тушунсанг керак.Агар тушунмаганингда, ҳеч йўқ биронта савол берардинг.Индамай ўтлашингдан сен дунёдаги барча тилларни биладиган донишманд олим эшак эканинг шундоқ билиниб турибди.Одатим, ароқ ичганда сергап бўлиб қоламан.Бунинг устига далаларда ёлғиз ўзим трактор ҳайдаб, баҳорий кенгликларда ортимдан қалдирғочлар галасини эргаштирганимча мола судраб, ер текислайман.Ёзда ям -яшил ғўзаларга ишлов бериб, культивация қиламан.Мана бунақанги осойишталик ҳукм сурган кузги туманларда хафталаб уйга келмай, далаларни шудгорлайман.Кечалари дала шийпонидаги шалоғи чиққан йиғма кроватимда ухлайман.Энди ўзинг ўйла, ахир мен ҳам инсонман, ким биландир суҳбатлашиб турмасам, ёввойи одамга айланиб қолишим мумкин.Шунинг учун сенга ўхшаш яғир эшаклар билан, гоҳо сигирлару қўй эчкилар, чумчуқ, чигиртка, қурт қумурсқалар билан суҳбатлашиб тураман.Теваракда биронтаям одам қолмаган бўлса, нима қишлиш керак, ахир.Қолаверса сен чақимчи эмассан, айтган ҳар бир гапимни телефонинга хуфёна ёзиб олиб, оқизмай томизмай, керакли жойларга етказмайсан.Шу десанг, қўшни қишлоқлик бир ҳамкасбимиз  ўғлини уйлантирди.Камбағал одамнинг қўли очиқ бўладида.Киши бошига биттадан ароқ тўғри келди десам, мубалоға бўлмас.Кемамиз чўкиб кетгунча ичдик.Тўйга шаҳардан Запарғани деган отарчи кепти.Ўттиз иккита тишининг ҳаммасига тилла қопланган.Оғзи қимматбаҳо тошлар сақланадиган ҳамёнми дейсан.Овози, хафа бўлмагину, сенинг овозингдан ҳам хароб.Мен ҳам ундан яхшироқ айтаман ашулани.Бир маҳал, қорнига садаф қадалган торини тинғирлатиб, "Феруз"ни бошлаб қолдилару, акам.

-Мушкииииин қошиииингниии ҳааааайратиииий, ул чаааангашми жаааааллооооод ууууустинаааааа!

Вах мууууунча оооофааааат мииий бўлуууур ёоооовраааах бир ооооодамиииийзоооонгооод ууууустинаангааа!

дея бақираётганди, ёнимизда ўтирган Шоир Шовқин Сурон ибн Сокин Сукунат таҳаллусли ижодкор кутилмаганда шартта ўрнидан туриб:

-Эй, Запарғани, тезда ашлангди тўхтат қани!Эзма қўшиқларинг билан юрагимизни қон қилиб юбордингку!Сал шўхроқ қўшиқларинг йўқми?!Қара даврада замонамиз қаҳрамонлари, қиличдай илғор механизаторлар ўтирибди!Шўхидан айт, йигитлар жаранглаган ханжарларни тишлаб, саҳродаги қуюндай чирпираб айланиб лазгинкага ўйнасин!-дея бақирди.
Бу гаплардан табиийки, отарчи Запарғани қаттиқ ғазабланди.

-Нифига себе!А ты кто такой, чтобы тут командовать а, алкаш несчастный!Қўшиқларим ёқмаса ғилдира баттан!Ман бу қўшиқларимди санъатни тушунадиган нозик, нафис дидли шинавандалар учун анов қиляпман, айтяпман!Сенга ўхшаган эговлар санъатни, мақомни тушунармиди!- деди у.

-Я кто такой?!Э, мен ўз замонасидан минг, миллиард йиллар ўзиб кетган, ҳали шеърларини инсоният тушунишга қодир бўлмаган моденнуст Шоир Шовқин Сурон ибн Сокин Сукунат бўламан! - деди шоир фахр билан.

-Вой, вохахахахаааа! Шоирмишлар!Таҳаллусингни ҳам биринчи марта эшитиб турибманку!Шоир бўлсанг, ҳофизлар шеърларингни қўшиқ қиларди ва биз сени танирдик.Сволоч самозванец! Катись отсюда, пока телохранителларим сени тилка пора қилиб ташламасдан! -деди маҳаллий ҳофиз Запарғани.

Шоир Шовқин Сурон ибн Сокин Сукунат даханаки баталияни давом этдирди:-Э, овози палағда отарчи!Биринчидан сен Огоҳий бованинг арвохини чириллатиб, "Мушкин қошингнинг ҳайрати" деб айтяпсан.Ҳайрати эмас, ҳайъати, ёр қошлари суд ҳайъати каби тизилиб ҳукм чиқаргач, чашми жаллод, яъни офатижон кўз, как бы бу ҳукмни ижро этиб, ўз ошиғини ўтли нигохи билан қатл этади, ўлдиради демоқчи шоир.Иккинчидан, сен бугун Огоҳий бованинг шеърларини ашула қилиб айтганинг каби, минг, миллион йиллардан кейин менинг шеърларимни ҳам ҳофизлар қўшиққа айлантириб, ўзга сайёралардан келин тушириб келаётган космобусларда, звездалетларда, учар тарелкаю, вақт машиналарида  бутун коинотни бошига кўтариб куйлаб келадилар.Так что, сен бола катта кетма!Мен олти йил каратэнинг Фон Шау деган қўл жанги билан шуғилланганман.Ҳавода икки марта айланиб, оғзинга қаратиб тепаман, тилла тишларинг қийшайиб, оғзинг ёпилмайдиган, ёпилса, очилмайдиган бўлиб қолади.Уриб, номи суягинг бўлса ун қилиб ташлайман!Телохранителларингни ҳам! -деди у.Шоирнинг бу гапларидан ҳаммамиз кулиб қотиб қоллик.

Инна дегин, анъанага кўра оммавий муштлашув бошланди.Яхши, ҳамкасбимизнинг бахтига участка нозири лейтенант Қоғозқоп Қорбобоев ҳазратлари пистирмада пойлаб ётган эканлар, зудлик билан тартиббузар Шоир Шовқин Сурон ибн Сокин Сукунатни хибсга олиб, қўлларига кишан ураркан, "Урал" русумли мотоциклининг кажавасига ўтқизиб, участка ертўласига олиб кетди.Шундан кейин тўй тўйдай бўлсин, пичоқбозлик бўлмасин деганларидай, биз ҳам қолган қутган ароқларни ичиб, шишаларни қоқлаб, тарқалишдик.Ҳозирча бор гап шу, яғир эшшак -деди Ғойиб тракторчи. Кейин эшак билан ҳайрлашиб, дала йўлига чиқаркан, гандираклаганича юриб, туманларга сингиди, ғойиб бўлди.

 

9 боб

Ойдин далалар

-Гувиллаб эсаётган тунги қор шамолида ҳаво линиясининг биронта сими узилдими, қишлоқда чироқ ўчиб қолди.Холбўри чироқ ўчмай туриб, қўл телефонининг батарейкасини электр энергиясига тўйинтириб олгани яхши бўлган экан.Йўқса у Илтижога қандай қўнғироқ қилар эди?Илтижо эса шаҳарда яшайди.У ёқларда чироқ деярли ўчмайди.Яъни телефони жиринглаши биланоқ у алоқага чиқади.Шундай ўйлар билан Холбўри қўнғироқ қиларкан, ўзи ўйлаганидай трубкадан Илтижонинг таниш, жарангдор овози келди: -Эшитаман.Алло!Холбўри ака, бу сизми?!- деди у шошиб.

-Ҳа, мен -деди Холбўри.У энди қиздан ҳол аҳвол сўрамоқчи эди, Илтижо хурсандлигидан яна гапира бошлади:

-Вой қандай яхшия!Энди ўзим қўнғироқ қиламан деб турувдим!Яхшимисиз?Холам яхшимилар?!Қишлоқ қиримлар тинчми?Қорадаё тамонларни, биз учрашган далаларни, шаффоф сувлар узра нилуфаргуллар очилиб ётган қамишли делтани туманлар қоплаб ётгандир? -деди у.

-Ҳудога шукур.Қишлоқ тинч.Онам ҳам юрибдилар.Мен ҳалиям ўша ўша, далама дала дайдиб, расм чизиб юрибман.Лекин сизсиз яшаш энди менга қийин бўлиб қолди.Нуқул сизни  ўйлайман.Атрофда ҳамма нарса, дов -дарахт, далалар, қишлоқ йўли, соҳилга элтгувчи сўқмоқ, дарё дельтаси, туманлар, барча барчаси сизни эслатаверади.Айниқса хувиллаб қолган кимсасиз дала шийпони.Борсам, шийпон олди намиққан хазонлардан ивирсиб, дераза ойналари синиб ётган экан.Худди эгаси кўчиб кетган уйдай жим -жит.Жуда қайғули манзара.Ишқилиб айрилиқ азобидан, ҳижрон қийноғидан телбаланиб қолмасам бўлди дея ўйлаб қўяман баъзан.Айтгандай, яхши етиб олдингларми?Ота оналарингиз ҳам яхши юришибдими? -деди Холбўри.

-Ҳа, раҳмат, Худога шукр.Ҳаммалари тинч.Сиз чизиб берган суратимни уларга кўрсатдим.Роса хурсанд бўлишди.Сиз ҳақингизда сўзлаб бердим.Дадам, рассомлар битта картинасини сотса, фалон пул бўлади.Бундан ташқари ҳокимларга, банкирларга марҳум ота оналарининг портретларини чизиб берса, унинг банкдаги хисоб рақамига катта миқдорда пул суришлари, ёки тўлов фойизи оз бўлган имтиёзли  кредитларни бериб, савдо сотиқ билан шуғилланишига кўмаклашишлари мумкин -дедилар.Ҳуллас, ишлар ҳозирча ёмон эмас.Лекин мен пахтадан қайтаётиб, автобусда то уйга етгунча йиғлаб келдим.Ўрганиб қолган одамингдан айрилиш жуда қийин бўлар экан.Энди мана, ётибман каравотимда ёлғиз.Деворда сиз чизган портрет илиниб турибди.Қачон келасиз, шундан гапиринг.Уйга эмас, институтга боринг.Дарсдан сўнг биронта кафега кириб, шамлар ёқилган алохида стол атрофида мириқиб суҳбатлашамиз.Қишлоқда кечган ажойиб дамларни биргалашиб эслаймиз -деди Илтижо.

-Сиз ўқишни бошлаб олаверинг, Худо ҳохласа, албатта бораман.Онам ҳам қачон уйланасан, отанг раҳматли ўтиб кетди, энди ҳеч йўқ мен кўзимнинг тириклигида одамлардай келин олиб, неваралар кўриб, нийятларимга етай -дея қистаб, кўз очиргани қўймаяпти-деди Холбўри.

-Ие, отангиз оламдан ўтиб кетганмилар?Жойлари Жаннатдан бўлсин.Менга отангиз ҳақида гапириб бермаган экансиз.Қачон оламдан ўтганлар?Касалмидилар? -ачинди Илтижо.

-Бунга анча йиллар бўлган.Отам раҳматли совет замонларида далада оддий колхозчи бўлиб ишлардилар.Дехқончиликнинг оби тобини биладиган илғор сувчи эдиларда.Ғўзанинг шонаси тўкилиб кетмаслиги, ернинг унумдор қатламини сув ювиб кетмаслиги учун даханаларга қандай қоғоз қоп тарновлар қилиш керак, қачон сув қўйиш керак, ва ҳокозо илмларни сув қилиб ичиб юборган тажрибали мутахассис эдилар. Отам раҳматли асосан далаларга сувни кечаси тарардилар.Мен кичкина бола бўлишимга қарамай, эшакдек келадиган олапар зотли думи калта, қулоқлари кесилган айиқкалла итмизни эргаштириб, далага отамнинг кечки овқатини элтиб берардим.Итимизнинг лақаби "Калта" эди.Жуда ақлли, бақувват ва қўрқмас ит эди.Ўша итимиз ўлганда, бутун оиламиз билан худди яқин кишиси оламдан ўтган одамлардай ростакамига йиғлаганмиз.Айниқса, отам.Кўзларидан мўлдир мўлдир ёш тўкиб, "Калта"нинг пахмоқ юнгларини силаб, йиғлаганлар.

-"Калта", биздан рози бўл.Сен ўзингнинг қисқа, аммо мазмунли умрингда бизга ҳалол хизмат қилдинг.Сен биз берган суякка ва итялоғингдаги ювиндига қаноат қилиб ўтдинг.Занжирламасак ҳам уйимизни, бизни ташлаб, биронта бойнинг уйига кетиб қолмадинг.Бугун дўстини арзимаган манфаат учун сотиб кетаётганлар садоқатни,  ношукрлар эса қаноатни сендан ўрганишлари керак аслида.Ҳатто касалланиб, томоғингдан овқат ўтмай қолганда, яроқсиз бўлиб қолганингдан хижолат чекиб, бизга оғирингни туширмаслик учун дала этагига бориб ўлибсана!Хизматларингни миннат қилмай, ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан шикоят қилмай, индамайгина ўлибсан.Биз одамлар сендан ўлиш санъатини ўрганмоғимиз керак экан.Алвидо, "Калта"! -дея йиғлаганларида биз ҳам чуввос солиб юборганмиз -деди Холбўри.
Кейин яна давом этди:-Алло!Илтижо, эшитяпсизми гапларимни?.. Ие, йиғлаяпсизку -деди у.

-Ҳа, Калтага раҳмим келиб...Бечора, жуда яхши ит... -деди Илтижо.

-Ҳа, зўр ит эди.У итдан кўра кўпроқ одамга ўхшарди.Эсимда, бир кеч, ўша садоқатли кўппакни эргаштириб, отамнинг кечки овқатини элтиб бериш учун далага йўл олдим.Ойдин кеча.Чигирткалар чириллаб ётибди.Ойдинда азим тераклар кимсасиз дала йўлига узун узун сояларини тўшаган.Манзара шу қадар латиф, шу қадар гўзал эдики, гўё ухлаб ётган у сояларни босиб ўтсам, уларнинг ороми бузиладигандай туюларди менга. Сукунатда қувноқ кўршапалаклар унсиз, тез тез қанот қоқиб, гўё тун ҳозир тугаб қоладигандай, шошилиб учиб юришарди.Отам ойдин далада қўлида кетмон билан ғўза агатларига сув тараб юрар, пушталарни сув ювиб кетмаслиги учун даҳаналарга қоғоз қоп парчаларидан тарнов босарди. Ариқчаларда жилдираб оқаётган сувлар ҳудди эритилган кумушдай товланарди.Отам мен ва итимизни кўриб, кетмонини елкасига қўйганича жилмайиб, дала четига, тут ва тераклар ўсиб ётган дўнгликка чиқаркан: -Келдингми, ўғлим, ҳа баракалла -деди."Калта" олд оёқларини отамнинг кўксига тираб, силовсиннинг думига ўхшайдиган думини ликиллатганича айиқдай орқа оёқларига тиралиб тураркан, отам унинг пахмоқ юнгларини силаб, бўйнидан қучиб, эркалаб қўйди.Кейин ой нурида товланиб оқаётган ариқ сувида қўлларини ювиб, дўнгликда ўтирганича иштаха билан овқатлана бошлади. Мен жимгина отамнинг овқатланишини тамошо қилиб ўтирдим.Калта ерга ётиб, бошини олдинга чўзилган оёқлари устига қўйганича, узоқ узоқларда акиллаётган итлар товушига қулоқ тутиб ётарди.Отам овқатланиб бўлгач, ота бола иккимиз гоҳ қўлларимизга, гоҳ юзларимизга қўниб,ғинғиллаб, ғиншиб, чақаётган искабтопарларни шаппатилаб ўлдирганимизча дала устида порлаётган паришон ойга сўзсиз термулиб ўтирдик.Шунда мен отамга: -Ота, далада бир ўзингиз юрасиз.Қўрқмайсизми? -дея савол бердим.

-Нимадан қўрқаман?- деди отам, менга ялт этиб қараб.

-Масалан, ажиналардан -дедим мен.

Отам кутилмаганда елкаларини силкитиб кула бошлади.

-Нега куляпсиз, ота? -дедим мен ҳайрон бўлиб.

-Эҳ, ўғлим, бир қизиқ воқеа эсимга тушиб кетди -деди отам ва ўша воқеани ҳикоя қила бошлади.

-Қамбарали ака деган одам бўларди.У ҳам менга ўхшаб ойдинда далаларга сув тараб юрарди.Ўша пайтлари фалончи ойдин далада ёлғиз юрган маҳал оппоқ кафанга ўраниб олиб, чақалоғига мунгли алла айтаётган аёлни кўрибди ва қўрқувдан оғзи қийшайиб қолибди деган гаплар юрарди.Кечаси сув тараётган сувчи далани ташлаб кетолмайди.Акс ҳолда қаровсиз даханаларни сув уриб, ғўзалар нобуд бўлиши ҳеч гапмас.Ҳуллас, Қамбарали ака сув тараб юрсалар, шундоқ ёнларида нимадир шитирлабди.Аланглаб теваракка қарасалар, ҳеч ким йўқ.Бир маҳал ҳалиги шитирлаган товуш яна такрорланибди.Қамбарали ака беихтиёр оппоқ кафанга ўранганича ойдин далада мунгли алла айтадиган аёл эсига тушибдию қўрқиб кетибдилар.Шитирлаш яна эшитилгач, у кетмонини  ташлаб, қишлоқ тамон қочиб юборибди.Югиргани сари ҳалиги шитирлаган товуш уни қувиб келаверибди.Қамбарали ака дорвозадан ичкарига чопиб кириб, эшикни тақиллатаверибди.Хотини эшикни очиб: -Ҳа, дадаси, тинчликми?Сизга нима бўлди?!- деса, Қамбарали ака ортидан шатра шутр қилиб ажина қувиб келаётганини айтибди.
-Ана, у тўхтади.Сал ўрнимдан қимирлашим билан у яна шитирлаб мени таъқиб эта бошлайди  -дебдилар қўрқувдан ранглари оҳакдай оқариб.Шунда Қамбарали аканинг хотини хандон отиб кулиб юборибдилар.
-Нега куляпсан? -дебди Қамабарали ака ҳайрат ва қўрқув ичра.

-Э, ўлинге, шитирлаган анави белбоғингиздаги қоғоз қоп парчаси экан!Шабада эсяптику.Юрганингизда, югурганингизда мана шу белбоғингизга қистирилган қоғоз бадтар шитирлайверган - дебди Қамбарали аканинг хотини -дея отам ҳангомани тугатаркан, мен роса мириқиб кулдим. Отам ҳам.

Кейин у менга насихат қилиб: -Ўғлим, ажина пажина деган гапларга ишонма.Кечалари юрсанг ҳеч нарсадан қўрқмагин.Довюрак бўл -дедилар.

Холбўрининг гапларидан Илтижо ҳам кулиб қотаркан, отангиз ҳам ўзингизга ўхшаб ҳангомачи бўлган эканлар -деб қўйди.

-Ҳа шундай ажойиб отам оламдан ўтиб кетдилар.Ўша пайтлари пахтазор далаларни заҳарли пестицидлар билан дефоляция қилинарди.Инсон ҳаёти учун ўта хавфли бўлган у заҳарли препаратлар тонналаб самолётларда сепилар, биз болалар хирррррр! этиб пастлаб учиб заҳарли дори сепадиган самолетларни, ичидаги бизга қараб кулиб қўядиган учувчини кўриш учун далага чопардик. Мўлжални тўғри олишлари учун у самолетларга нишон керак эди.
Нишон эса бир тамони оқ, иккинчи тамони қизил, байрам транспарантларига ўхшаш ёғоч дастали белги эди.
Отамга ўша белгини дала увотида кўтариб туриш топширилган.
Капюшонли сувқоғоз халатни кийиб, транспарант тутганича увотда турган отамнинг устидан учоқлар заҳарли дори сепиб ўтаверганлар, ўтаверганлар.Натижада отамни заҳарли пестидцид элитиб қолган ва у ўзини ўзи аъзойи баданини тимдаланиб, қон чиқиб кетгунча қашиса ҳам ҳеч қачон ором ололмайдиган, бедаво, дахшатли дардга мубтало бўлган. Кейин ўша одам боласи тоқат қила олмайдиган азобларга дош беролмай касалхонада оламдан ўтганлар -деди Холбўри, чуқур хўрсиниб.

Кейин жимиб қолди.

Илтижо ҳам.

У йиғлар эди.

 

 

 

10 боб

Бибисувайдо

-Ғиштхон, сен менинг қиёматли опамсан.
Худо ҳохласа, сен билан дўзахда бирга ёнамиз -деди Бибисувайдо, қийқириб кулиб.Сўнг, жиддийлашиб, давом этди:
-Билсанг, бизга табиат тамонидан берилинган бу чирой чиммат ғанимат.
Чирой аёл кишига ярим ризқ, тенгсиз қурол!Бу неъматдан фойдаланиб қолмоғимиз керак, опажон.
Тўғри, сенинг бўйнинг узун, қизилкуркабетсан. Бунинг устига гезарган лабларинг орасидан остки тишларинг булдог итнинг тишлари каби кўриниб туради.Бошинг ҳам ғознинг бошига ўхшайди.Лекин сенинг қоматинг борку, қоматинг!Кўкракларинг ниқ, кетинг ҳам катта.Эҳ, сен умрнинг шиддат билан ўтишига бир қара!Бир қарагин!Бу кетишда хаш паш дегунча юзларимиз ажинлардан туршакдай тиришиб, бужмайиб, сарвдай қоматимиз ялмоғиз кампирнинг қомати каби букчайиб қоладику.
Қисқаси, гап бундай.
Иккаламиз сенинг уйингда кўнгилочар муассаса очсак ва бу ишга ўзимизга ўхшаш енгилтак аёлларни жалб қилсак.Сен бунга нима дейсан? Шу йўл билан кўплаб аёлларни "иш" билан таъминлардик. Улар ичкилик дардига мубтало бўлиб, шиша ғарибига, ичкиликнинг қулига айланган текинхўр эрларини боқиб, рўзғорини тебратарди, биз эса даромадни арра қилардик.Тома-тома кўл бўлур деган машойихлар, Ғиштхон!Худо бериб, пулимиз кўпайиб, Дубайга кетворсак, ана ҳаёту мана ҳаёт!Сен шарқ тилларини чала пуча бўлса ҳам биласан.Яъни таржимонга бериладиган пулларни  тежаб қолардик.Дубайда биронта фирма очиб, сердаромад иш вада қилиб, ўзбек қизларини, жувонларини ўша ёқларга чақириб, уларни бойларга улгуржи сотсак, кўкавой пуллардан қоплаб топардик. Қарабсанки бир икки йилда миллионер бўламиз, қоламиз.Кейин мен анави сволоч импотент, алкаш Исканақул Каркидонувучнинг энасини нақд учқўрғондан кўрсатаман!Котибасини ҳам... Давай, Ғиштхон опа, қўлбола ароғингдан пиёлага тўлдириб қуй -деди Бибисувайдо.

-Эй, калланг жойигами, Бибиш, қишлоқда кўнгилочар муассаса очиб бўладими?Масжид имоми Зайниддин қори фатво берсалар, дарғазаб оломон иккаламизни тошбўрон, ғиштбўрон қилиб юборишадику!Бунинг устига яхшими ёмонми, бошимда эрим бор ахир -деди Ғиштхон, пиёлаларга қулқуллатиб ароқ қуяркан.
-Э, сен ташвиш қилма.Ишраттхона қишлоқ аёлларини иш билан таъминловчи хунармандлик кичик корхонаси базасида очилади.Қолаверса, мана, Худо бизга ҳам инсофи тавфиқ, хидоят ато этди, товба -тазарру, тоат - ибодат қияпмиз -деб девордаги михларга бир иккита жойнамоз илиб қўямиз.Кейин қорини ҳам йўлдан уриб, шантаж қилиб, расвосини чиқарамиз.Шундан кейин ғазабланган оломон унинг ўзини тошбўрон қилади. Алкаш эринг масаласига келадиган бўлсак, унга чўтал бериб турамиз.Жуда кўнмаса, ишимизга ҳалал бермаслиги учун муассасамизга қатнаб турадиган крутой мижозларини ишга солиб, уни беш -тўрт йилга қаматамиз, ё алдаб, бирон ёққа жўнатиб юборамиз, вассалом.Шу ҳам проблемами? -деди, ароқ тўлатилган пиёлалардан бирини қўлига оларкан, Бибисувайдо.Сўнг қисқагина қадах сўзи айтган бўлди.

-Қани, олдик бўлмаса, қизилкуркабет!.. Ие, кечирасан, Ғиштхон опа.Тадбиркорлик ниқоби остида очилажак корхонамиз кундан кунга гуркираб ривожлансин, гуллаб яшнасин! -деду у ва пиёладаги ароқни оқ урди.Ғиштхон опа ҳам.
Бибисувайдо бадхўр, ўткир қўлбола ароқдан афтини бужмайтириб, газаки қиларкан:-Қизилкуркабет деганимдан ҳафа бўлиб юрмагин тағин.Кўнглимга яқин олганимдан ҳазиллашаманда сен билан -деди.
Кейин кетиш учун тараддудлана бошлади: -Майли унда, Ғишт, мен энди борай.Кичик корхона очиш учун бир дунё хужжат йиғишим керак экан.Мен туман марказига кетдим -деди у ва "ҳамкасби" билан ҳайрлашиб, пальтосини кийиб, кўчага чиқди.Ташқарида совуқ шамол эсар, қор ёғарди.Бўралаб ёғаётган қор, ўйчан учаётган қор зарралари унга биринчи эрини эслатди.Янги турмуш қурган дамлари эди ўшанда.Куёв бола қоронғу деразадан беғамгина ёғаётган қорга термулиб:
-Оҳ, қандай гўзал қорли сукунат!Йўллар, уйларнинг томлари, дов дарахтлар, кимсасиз  далалар оҳиста оҳиста қорга бурканмоқда!Шивирлаб ёғаётган қорлардан руҳим зулматлари ёришмоқда -деди.
Бибисувайдо бўлса: -Йўқ, қор ёғмасин, қор ёғса совуқ бўлиб кетади! -деди.
Бу гапни эшитиб, куёв бола Бибисувайдога ҳайрат билан қараркан, анчагача жим бўлиб қолди.Сўнг: -Сиз билан биз ёндош, аммо бир бири билан ҳеч қачон туташмайдиган параллел чизиқлар эканмиз.Сизнинг сўзларингиз, худди "Булбул гўштидан қилинган кабоб мазали бўлармиш, шу гап ростми?" дегандай жуда хунук эшитилди менга-деб қўйди.Шу шу уларнинг муносабати кудан кунга совуқлашаверди.Охири музлаб қолди.Эри уни ташлаб, ўзининг дидига мос, камгап, маюс кўзли кутубхоначи аёлга уйланиб, бахтли бўлди.Бибисувайдо шу тариқа хаёл суриб бораётган эди, ортидан келаётган машина товушини эшитиб, ўзини четга олди.Йўлда қора рангли янги "Джип" автомобили келмоқда эди.Бибисувайдо машинага қўл кўтарди.Машина унинг ёнига келиб тўхтаган маҳал у эшикни очаркан, оёқларидаги ва кийимларидаги қорларни шоша пиша силтаб қоқиб, орқа ўриндиққа ялпайиб ўтирди. Сўнг эшикни ёпиб:-Туман марказигами? -деди.

-Ҳа, шунақа деса ҳам бўлади -деб қўйди хайдовчи йигит, кузатиш ойнаси орқали Бибисувайдога синовчан қараб.Унинг ёнида ўтирган, кўринишидан бадавлат хонимларга ўхшаш чиройликкина аёл ортига ўгрилиб, Бибисувайдо билан кўришиб, ҳол аҳвол сўради.Кейин:
-Қор жонворнинг ёғишини қаранг!Синглим роса совуққотибсизда ўзиям! -деди кулиб.

-Ҳаааа, нимасини айтасиз -деди Бибисувайдо қўлларини кухлаб иситиб.
Машина бироз юргач, аёл яна гапира бошлади: -Кечирасиз синглим, сиз ҳам шу "Қовункапа" қишлоғида яшайсизми? -савол берди у.

-Ҳа, нимайди? -саволга савол билан жавоб берди Бибисувайдо.

-Биласизми... Нима десам экан.Ҳуллас, менинг қизим тиббиёт институтининг талабаси.Қизим ўқиётган институт талабаларини кузда шу "Қовункапа" ширкат хўжалиги пахтакорларига ёрдам бериш учун хашарга сафарбар қилишди.Қизим тушмагур пахта териб юриб, бир Холбўри деган рассом йигит билан танишиб қолибди.Яқинда ўша йигитнинг онаси бир иккита аёллар билан бизнинг уйга, қизим Илтижога совчиликка боришди.Қани, бир дадаси билан маслахат қилиб кўрайликчи, кейин жавобини айтармиз дедим.Энди, тўғриси, хўжайиним завод директори.Катта раҳбар.Ошна оғайнилари ҳам шунга яраша.Мен ҳам катта ишдаман.Қизим шаҳарда ўсган.Ўзингизга маълум, бу умр савдоси дегани кўмир савдоси эмас.Охири дадаси билан маслахатлашиб, йигитни суриштириб, ўрганайлик деган қарорга келдик.Шу ерлик экансиз.Ўзингиз ҳам яхши аёлга ўхшаб турибсиз.Ўша рассом йигит ҳақида сўрамоқчийдим сиздан -деди аёл, чиройли жилмайганича, масалани кўндаланг қўйиб.

Бу гаплардан Бибисувайдонинг кўзлари ўз орбитасидан чиқиб кетай деди.Кейин:-Вой, кенейижон, бахтингиз бор экан!Сизни менга Худонинг ўзи рўбарў қилибди!Бай бай бай баааай!Вой, ўтдай тушардингиза, сал бўлмаса!Мана, тепамда Худо турибди, кенейи, мен ёлғон гапиргани қўрқаман!У рассом йигитга менинг ҳеч қандай хусуматим ҳам йўқ.Аммо сиздай ҳурматли аёлнинг гулдай қизи бахтсиз бўлишига сабабчи бўлиб қолишдан мени Оллонинг ўзи асрасин! Илоҳим ҳеч банда бахтсиз бўлмасин бу дунёда!..Фақат бу гаплар уччаламизнинг ўртамизда қолсин.Нимага десангиз, у рассом йигит Холбўри вахший одам.У "Қовункапа" ширкат хўжалигининг золим раиси Исканақул Каркидонувучнинг ҳамтовоғи. Агар бу гаплардан улар ҳабар топишса, мени тириклай кўмиб, устимдан тупроқ тортиб юборишади.Ҳа, ҳа.Бу рассом жувонмарг расмингизни чизиб бераман деб алдаб, битта камбағалнинг бокира, солиха қизини бузиб қўйган.Аферист рассом қизни қайиққа ўтқизиб, нилуфарлар очилиб ётган дельтада сайр қилиб юрган маҳал, эшкак билан уриб ўлдираман деб қўрқитиб, шу ишни қилганда, аблах.Кейин нима бўлганини биласизларми?Воооой, у жувонмарг ўша қизни қийнаб:- болангни олдириб юбор -дея қийин қистовга олавергач, қиз бечора хўрликларга чидолмай, охири ўз бўйнига тош боғлаб, ўзини ўзи дарё делтасига чўктирди. Бир хафта деганда иккиқат қизнинг мурдаси шишиб, сув юзига чиққан.Жасадни делтада балиқ овлаётган балиқчилар кўриб қолишган.Қизни ота онаси аранг таниди.Шундан кейин шаҳардан терговчилар келиб, Қовункапа алғов далғов, ари уя бўлиб кетди.Қиз бечора ўз жонига қасд қилишдан аввал онаси билан ҳайрлашиб, бир варақ хат қолдирган экан.Булар қизнинг ота онасини қўрқитиб, ўша хатни йўқ қилиб, жиноий ишни пул билан бостиришди.Бу уйинг куйгур золим Исканақул Каркидонувучда пул кўпда.Ширкат хўжалигини кемириб, чўчқадай семириб ётибди.Рассом бўлса, яна ҳеч нарса бўлмагандай юрибди, далама дала расм чизиб. Қизингизни Худонинг ўзи асрабди, кенейи!Маслахатим, бу ишни тез тўхтатинглар!Мен айтдим қўйдим, яна ўзингиз биласиз -деди Бибисувайдо.

Унинг сўзларини эшитган аёлнинг дахшатдан оғзи ланг очилиб, анграйиб қолди.Кейин бироз ўзига келиб, тилининг тагига таблетка ташларкан, баклажкадаги сувдан ютоқиб, ютоқиб ичди.Кейин: -Вой, қизгинамдан айрилиб қолишимга бир баҳя қолган эканку а!Э, Худо, мени шу аёлга учраштирганинг учун ўзинга шукр!Синглим, сиз ҳатто тасаввур ҳам қилолмайсиз, менга қанчалар ёрдам берганингизни!Илоё мендан қайтмаса, Худодан қайтсин!Мана менинг визиткам.Бирон ёрдам керак бўлса, тортинмай телефон қилинг -деди.

-Вой, раҳмат, опажон! -деди Бибисувайдо, Илтижонинг онаси узатган визиткани оларкан, севиниб.

 

 

11 боб

Тўфон

Қор ёғмоқда. Гоҳ қиялаб, гоҳо чирпираб, гоҳо тўзғиб, сассиз – садосиз, жимгина ёғаётир у.

Холбўри оппоқ қор учқунлари аро худди сон – саноқсиз метеоритлар ичра йўртиб бораётгандай.

У шундай кетиб бормоқда. Шунчаки, мақсадсиз, ёлғиз бир ўзи тентираб,қор қоплаган қишлоқ йўлидан тундрадай оқариб ётган дала тамон бормоқда. Бўралаб ёғаётган қорда ботиний хотиржамлик,ибтидоий ёлғизлик, мангу ва маҳзун, адоқсиз бир қўшиқ бордай, қор ёруғидан Холбўрининг қалб зулматлари ойдинлашаётгандай, тонги ғира шира, субҳи содиқ каби ёришаётгандай туюларди гўё.
-Эҳ, бунчалар шафқатсиз бўлмаса бу дунё!Ахир, қарийб бир соат аввал ҳам бу оламда мендан бахтлироқ одам йўқ эди.Онам ҳам хурсанд бўлиб, тўйга ҳозирлик кўраётгандия.Илтижонинг телефонда йиғлаб айтган гаплари ҳаётимни бутунлай барбод қилди, руҳимни, вужудимни тирик мавжудод яшамайдиган ўзга саёраларнинг қум, қуюнли саҳросига айлантириб юборди гўё.Ишониш қийин.Кечагина мени яхши рассом экан дея мақтаётган Илтижонинг дадаси бугун тўнини тескари кийиб олса!Бугун энди:- рассомлар девона, дарвеш, камбағал, ёввойи ва одамови бўладилар.Рафаэль Сантидан тортиб то Айвазовский ва Левитангача, Шишкиндан то ўз қулоғини ўзи кесиб ташлаган телба Ван Гогларгача барчаларининг қорни нонга тўймаган, ўзлари яшаб турган уй ижара ҳақини ҳам тўлолмай, кўчага қувилганлар!Ўлганларидан кейин эса, картиналари юз миллионлаб долларларга сотилган.Улар ўз меҳнатларининг роҳатини кўрмайдиган шундай ахмоқ одамлар! - деб турса.Кап катта раҳбар одам шундай фикрласа, инсон бахтини пул, молу дунё билан ўлчаса!Қизини бадавлат бизнесмен оилага узатаман дея қасам ичса ва агар қизим менинг гапимни рад этса, ундай фарзанддан кечаман! -деса.Эй фалак!Бу қандай нодонлик!Ким билади, балки менинг ғам -ҳасрат тўла юрагимга таскин бермоқ учун, руҳимга осудалик бахш этмоқ учун, юпатмоқ учун шу сокин қорларингни ёғдираётгандирсан.Бу қорли йўлларнинг кимсасизлиги нақадар яхши!О, сукунатда беғамгина ёғаётган қор, сен менга эътибор бермай жимгина ёғавер! Сен ёққан саринг дилдаги қонталаш жароҳатлар ҳам кўмилиб бораётганга ўхшайди.Ҳозир, шу тобда сенинг чирпираб учаётган оппоқ учқунларинг аро кетаверсам, кетаверсам, кетаверсам, кетаверсам ва охири чарчаб, йиқилсам, музлаб қолсам, адолатсиз дунёнинг фитнаю фасодларидан, юрагимни қийнаган ишқ азобидан, ҳижрон қийноғидан қутилсам, ҳалос бўлсам! Майли, қор, сен тўхтовсиз ёғиб мени кўмиб юбор! Мени ҳатто онам ва ҳамқишлоқларим ҳам тун бўйи тошфонар ёқиб, қамиш ва чўкиртаклар, бўғизларигача қорларга ботиб, изғиринли аёз аро изиллаб ғувиллаётган далаларда, дарё соҳилида қорларга туртиниб, овозини ўзига қайтариб келадиган қор шопирган бўронларда исмимни айтиб ҳайқириб, тонгача изласалар ҳам топа олишмасин!Бу дунёдан мангу йўқ бўлиб кетай!Сен эса яна ҳеч нарса бўлмагандай жимгина ёғавер -ўйлар эди Холбўри.У шундай қайғули ўй -хаёллар оғушида дала тамон бурилган маҳал,мактаб ховлисидаги болалар ясаган улкан қорбобога кўзи тушди.Бошига куя еган қуёнтери қулоқчин телпак, эгнига фуфайка билан пахталик шим, оёқларига пийма кийган маст Ғойиб тракторчи эса, чирпираб учаётган қор зарраларига беланганича қорбобо билан астойдитил суҳбатлашарди.

-Салом, қорбобо!Яхшимисан?Бошинга эски челакни кийиб олиб, қўлингда супурги билан фаррошларга қўйилган ҳайкалдай турибсанми, қотиб?Бундай олиб қаралса, бўйнингдаги шарфингдан бошқа кийиминг ҳам йўқ.Бурнинг сабзидан.Ҳеч вақойинг йўқ бўлса ҳам, доим кулиб турасан.Худди бир қишда ўтадиган кетадиган муваққат умрда менга уй жойнинг, бойлигу ҳойи хашамнинг нима кераги бор дегандай, камтарин донишмандлардай ёлғиз ўзинг бир четда индамай кулиб тураверасан.
Тилинг билан ҳам, қўлинг билан ҳам бировга озор бермайсан.Сени кўрганки одамнинг дарров кайфияти кўтарилади.Ҳатто тинимсиз нолийдиган, жағиллайдиган хотинидан безор бўлиб, кўчага қочиб чиққан одамнинг ҳам.
Кеча қара, бир ғаройиб туш кўрибман.Тушимда тўфон кўтарилиб, оламни сув босган эмиш.Мен шошилишда насос тополмай, тракторнинг камерасини оғзимда шиширдимда, устига тахталардан боғлаб, кичикроқ чайла қуришгада улгурдим.Бир маҳал хотиним Каполатхон бечорани дахшатли тўлқинлар дод дегизганича оқизиб кетса бўладими.Қўлимни узатиб: -Каполатхон, севгилим! -деганимча қолавердим.Кейин шиширилган трактор камерасида сузиб, ёримни узоқ изладим, лекин тополмадим.Кун бўйи севикли хотиним Каполатхонни чақириб, сув саҳросида ёлғиз сузиб юрдим.Теваракда на биронта қуруқлик на дов- дарахт кўринади.Сувдан бошқа ҳеч нарса йўқ.

-Э, Худо!Наҳотки бутун инсоният, тоғу тошлар, ўрмону далалар, шаҳру қишлоқлар сув остига ғарқ бўлиб, бу оламда ёлғиз ўзим қолган бўлсам! -дея йиғлайман.Кечга бориб қуёш ботгач, чексиз сув саҳросини ёритганича ой кўтарила бошлади.Осмонда бодроқдай сочилиб, сон саноқсиз юлдузлар порлаб ётарди.Қорним очиб, чанқаб кетдим.Ҳовучимда олиб ичиб кўрсам, сув чучук экан.Чанқоғим босилди, аммо очлик қийнай бошлади.Сув саҳросида сузиб юриб, юриб, чарчаб, силлам қуриб, ҳолдан тойиб, охири уйқуга кетибман.Бир маҳал шолоплаган товушдан уйғониб кетдим.Бундай қарасам, шиширма қайиғим яқинида сувдан бир аёлнинг боши чиқиб турибди.Мен севинганимдан сакраб ўрнимдан туриб, шошилишда сузувчи чайлани ағдариб юборишимга оз қолди.

-Каполатхон, севгилим,  сенмисан?! -дейман нуқул.Билсам, у Каполатхон эмас экан.У гўё менинг бақирганларимни эшитмаётгандек, менга ҳайрат билан қараб турар, нефтдек қоп -қора сочлари ой нурида ялтирарди.Мен дунёга келиб, ундай чиройли аёлни кўрмаганман.Паризод эканда ўзиям.

-Синглим, нега индамайсиз? Сизнинг исмингиз нима? Менинг отим Ғойиб. Оламни сув босгунга қадар "Қовункапа" ширкат хўжалигида тракторчи бўлиб ишлардим.Келинг, қайиққа чиқинг, тортинманг!Назаримда тўфондан иккаламизгина омон қолганга ўхшаймиз.Тезроқ қайиққа чиқинг.Бу ерларда одамхўр акулалар бўлиши мумкин! -дедим мен, атрофга ҳавотирли олазарак назар ташлаб.
Лекин аёлдан сас -садо чиқмади.Бир маҳал унинг ниманидир еяётганини сезиб қолдим.Қарасам, балиқ!Хомича ейяпти.У балиқни еб бўлиб, сувга шўнғидию, қаёққадир ғойиб бўлди.Соатлаб кутсам ҳам у сув юзасига қайтиб чиқмади.Шунда миямга келган фикрда ўзим ҳам қўрқиб кетдим:
-Ё товба! Ахир бу сув парисику!-деб юбордим, азбаройи ҳайратдан ёқамни ушлаб.У эртасига яна шиширма қайиқ ёнида пайдо бўлди.Мен энди унинг кетиб қолишини, чексиз сув саҳросида яна ёлғиз қолишимни истамасдим.Гарчанд сув париси менинг гапларимни тушунмаса ҳам жонворлар билан суҳбатлашиш тажрибасига эга бўлганим учун, бор истеъдодимни ишга солиб, унга гапиравердим.Суҳбатимиз тахминан қуйидагича бўлди.

-Хоним, билсангиз, тўфон кўтарилиб, оламни сув босишидан аввал менинг Каполатхон деган жағи ёмон, гап қайтариб, чакаги тинмайдиган хотиним бор эди.Қўйиб берсанг, эртадан кечгача қилдан қийиқ топиб, танбех бериб, жанжал кўтариб, ҳоли жонимга қўймасди.

-Сен ҳам одаммисан, алкаш тракторчи!Сенга ароқ билан трактор бўлса бас.Хафталаб даладан бери келмайсан!Худо билади, дала шийпонида нима билан шуғилланасан.Сен жувонмарг биронтасини топиб олгансан чоғи!Бевафо, зинокор!Қўшниларимизнинг эрлари деярли ҳаммалари Россияда, Қозоғистонда!Бир неча йиллаб уйларига келмай, қурилишларда ишлаб, фаррош, қоровуллик қилиб бўлса ҳам, уйига пул жўнатяпти, ўша ёқдан туриб, ховли жойини ўнглаяпти, қўша қўша мошиналар олиб, ўғил уйлаб, қиз чиқаряпти! Сен эса кайф беради деса керосинни ҳам ичасан.Олиангни, уй жойни ароққа алмаштиргансан.Маст ҳолатда трактор хайдаб кетаётиб, агрегатинг билан жарликка қуламасанг илло билло розимасман!-деб эртаю кеч қонимни ичарди.
Мана, Худога айтганим бор экан, тўфон кўтарилиб, оламни сув босиб, золима хотиндан қутилдим, ҳалос бўллим. Қаранг, мана шунча гапирсам ҳам, сиз чурқ этмай одоб билан тинглаб турибсиз.Гапнинг тўғриси, мен сиздай аёлга уйланишни анчадан бери нийят қилиб юрардим.Худо нийятимга етказди чамаси.Агар йўқ демасангиз, иккаламиз турмуш қуриб, бир ёстиққа бош қўйсак -дедим.Сув париси бўлса жим.Индамайгина овқатланарди.Сукут аломати ризо бўлиб туюларди менга.Назаримда у ҳам кимсасиз ва бепоён океанларда ёлғиз бир ўзи қолиб кетгану, мени ташлаб кетолмаётгандай эди.Секин секин у менга кўникиб, эликиб, охири ётсирамай қўйди.Мен, "Ишқилиб қўлимни тишлаб олмаса бўлди" дея ўйлаб, таваккал унинг сочларини силаш учун қўл узатдим.Аввалига у майда аррасимон тишларини иржайтириб, ириллаган бўлди.Кейин кўникди.Мен ортиқ чидай олмадим.Кийимларимни ечиб, сувга калла урдим ва биз бирга чўмила бошладик.Битта балиқни хомича баҳам кўрдик.Тўғри, хом балиқни ейиш қийин, лекин менинг бундан бошқа чорам йўқ эди.Вақт ўтган сари бизнинг муносабатларимиз чуқурлашаверди ва биз сузувчи чайлада бирга истиқомат қила бошладик.Ўшанда унинг бошқа сув париларидан фарқли жиҳатини кўриб, ҳайратдан анграйиб қолдим.Унинг чиройли оёқлари бор экан.Аммо оёқ бармоқлари ўрдак оёқларига ўхшаш пардали эди.Айниқса сув париси ҳомиладор бўлиб қолганда қувонганимни кўрсангиз эди.Сув парилари одамзодга ўхшаб тўққиз ойдан кейин эмас, икки хафтада туғар экан.У бирданига тўртта кичкина кичкина ўғил чақалоқларни туғди.Биз уларни биргаликда парвариш қила бошладик.Чақалоқларга Карлтош, Шарлтош Чарлтош ва Ярилтош дея исмлар қўйдик.Бир куни хотиним сув остидан егулик олиб чиқиш учун овга кетган пайт, сузувчи чайламиз палубасида эмаклаб юрган Карлтош, Чарлтош, Шарлтош ва Ярилтош исмли фарзанди аржумандларимиз кутилмаганда сувга тушиб кетишди.Мен жон хавфида уларни қутқариш учун ўзимни сувга отдим.Аммо кеч бўлган эди.Ҳарчанд сувга шўнғиб изламайин, уларни топа олмадим.

-Чарлтоооош! Шарлтооооош! Карлтоооош! Ярилтооооош!-деб бақиравериб, овозим бўғилиб қолди.Кейин чарчаб, ҳолдан тойиб, сузувчи чайлага чиқиб олиб, жуда узоқ, ҳеч кимдан уялмай хўнграб йиғладим.

-Э, Парвардигор!Энди хотинимга нима дейман?!Болаларни қаровсиз қолдирибсан деб, мендан юз ўгириб кетиб қолса нима қиламан?! -дея йиғлардим.Эҳ, қандай масъулиятсизлик!Мен энди одамни ютиб юборадиган кимсасиз космик жимликда, ёлғизликда, бу виждон азоблари ичра қандай яшайман?! -дея оҳ чекардим.Охири, ўзимни ўзим жазолаш мақсадида океанга ғарқ бўлиш учун энди сувга сакрайман деб турсам, шумтака болалар бирин кетин сув юзида пайдо бўлдилар.Мен ҳайрат ичра, худди эс хушидан айрилган одамдай турган жойимда қотиб қолдим.Маълум бўлишича, улар сув остида жабралар ёрдамида худди қуруқликдаги каби бемалол нафас олаверар эканлар.Вах, мана ҳақиқий мўжиза! - дейман ўзимга келиб.Шундай қилиб биз яна аввалгидай бирга яшай бошладик.Бир куни улкан сузувчи шаҳарга дуч келдик.Шаҳар ҳокими меҳрибон одам экан.Бизга шаҳар четидан ер ажратиб беришди.Мен ўша жойга минг машаққат билан икки қаватли чайла қурдим.Биринчи қаватда болалар, юқорида эса мен иккинчи хотиним сув париси билан яшай бошладим.Болалар секин аста улғайиб, мактабга қатнайдиган бўлишди.Ҳамма муаммо улар вояга етганда бошланди.Болалар турли диний секталарга аъзо бўлиб кетишди.Улар диний масалада келишолмас, натижада кечагина аҳил иноқ юрган ака укалар бир бирлари учун ашаддий ёвга, ёвуз душманга айландилар.
Мен уларга: -Болаларим, ахир сизлар бир отанинг ва бир онанинг фарзанларисизлар!Динингиздан миллатингиздан, ирқингиздан қатъий назар, барчангиз бир оила фарзандларидай аҳил иноқ яшашларингиз керак!Уруш жанжал йўли тубсиз жарликка, ҳалокатга элтийди! -дея жуда кўп насихат қилдим.Лекин улар менинг гапимга қулоқ солмадилар. Кўп ўтмай улар бир бирларини иблис, сатана дейдиган одат чиқаришди.Туғишган биродарлар орасидаги ўзаро уруш жанжаллар шу даражага бориб етдики, охири улар икки қаватли чайламизга бензин қуйиб, ўт тортиб юборишди.Яшаш жойимиз сувга яқин бўлгани учун биз ўзимизни сувга отдик.Болалар ҳам.Барча қулайликларга эга қўшқаватли чайламиз ёниб кетди.Океандан эсаётган шамолда қасра қуср ёнаётган чайламиздан учган олов эса бошқа уйларга ҳам илашди.Натижада сузувчи шаҳар ёна бошлади.Дахшатли ёнғинни аранг ўчиришди.Мен ҳамон ёрдам сўраб бақирар эдим.Қирғоққа одамлар йиғилди.Шаҳар ҳокими ҳам келди. У қўлидаги овозкучайтиргич ёрдамида менга гапира бошлади:- Ҳурматли жаноб!Биз сизларни сузувчи шаҳримиз бортига олгандик.Лекин сизлар шаҳримизга ўт қўйиб юбордиларинг!Энди, биз сизларни шаҳарга киритолмаймиз!Ўша ёқда сузиб юраверинглар!Сизлар яхшиликка ёмонлик билан жавоб берар экансизлар!Аблахлаааар! -дея бақирди у.

-Ҳурматли ҳоким жаноблари, майли, сузувчи шаҳарга бизни киритмасангизлар ҳам, ҳеч йўқ шиширилган трактор камерасини қайтариб беринглар!Акс ҳолда мен сувга ғарқ бўлишим мумкин! -дея бақирдим.Шаҳар ҳокими баджахлроқ одам экан, этигининг қўнжисидан кнопкали пакки пичоғини чиқариб, ғазаб билан шиширилган трактор камерасига урди. Кейин уни йиртиб, сувга улоқтирди.Уйғонсам, тушим.
Холбўри шу тариқа тинимсиз алжираётган ароқхўр Ғойиб тракторчининг гапларини тинглаб тураркан, яна қорларни ғарт ғурт эзиб, йўлида давом этди.
Қор эса ҳамон бўралаб ёғар эди.

 

 

12 боб

Бир енги йўқ пальто

Кейинги кунларда Холбўрининг ишлари чаппасига кетиб, Илтижо ҳам телефон қўнғироқларига жавоб бермай қўйди.Сўнги телефон суҳбатида Илтижонинг йиғлаб айтган гаплари худди найзалар ёмғридай вужудини ғалвир қилиб юборган эсада, Холбўри шаҳарга бориб, у билан биронта ҳолироқ жойда учрашиб, юзма юз гаплашиб олишни ўйлар, балки бирон ижобий ўзгариш юз берар дея умид қиларди.У шундай умидли ўй -хаёллар билан қишлоқ марказидаги автобус тўхтайдиган жойга жўнаркан, йўлимдан яна биронта дайди ит билан қизғин суҳбатлашаётган Ғойиб тракторчи чиқиб қолмаса бўлдида дея ўйлаб қўярди.У қордан тозаланмаган қишлоқ йўли четидаги, бостирмага ўхшаш қўлбола бекатга бориб, совқотиб қолмаслик учун уёқдан буёққа юриб, узоқ автобус кутди.Бу маҳал бекатга бирин кетин одамлар йиғилиб, бостирмага ўхшаш бекат йўловчилар ғовур ғувиридан гавжумлашди.Холбўрининг қулоқларига чалинаётган узуқ юлуқ суҳбатлар унинг Илтижо ҳақидаги ўй ҳаёлларига ҳалал берарди.Ниҳоят автобус келиб, қоп орқалаган оломон ўзининг автобуснинг эшикларига урди.Ҳамма чиқиб олгач, эшиклар ёпилиб автобус қорли йўлдан шаҳар тамон жўнади.Холбўри улов деразасидан ташқарини, қор босган уйларнинг томларию, оппоқ оқарган дов -дарахтлар ва далаларни кузатганича хаёл суриб кетаркан, ғала ғовур ичида қандай шаҳарга етиб борганини ҳам сезмай қолди. У автобусдан тушиб, тиббиёт институтига борсамми ё бормасамми дея бекатда анча иккиланиб турди.Илтижо телефонини ўчириб олмаганида ҳам бир нави эди.Телефон ёрдамида унинг қаерда эканини аниқлаб, бирон ҳолироқ жойга таклиф қилган бўларди.Институтга борса, ўзига таниш талабаларни учратар балки.Лекин улардан Илтижони сўраса, ўзи шундоқ ҳам чигал вазиятни бадтар мураккаблаштириб, қизга янада қийин қилиб қўймайдими?Ахир охирги суҳбатда Илтижо қон йиғлаб, энди ҳаммаси тамом, отам менга сиз билан учрашишни қатъиян тақиқлаб қўйди дегандику.У мана шу ҳақда ўйларди.Аммо, Илтижо билан учрашиш, у билан дийдорлашиш, суҳбатлашиш, биргалашиб мавжуд чохдан чиқиш, қопқондан қутилиш, йўлларини ахтариш истаги устунлик қилди ва у барибир институтга борди.У институт ховлисида нима қилишини билмай турган эди, ўтиб бораётган бир тўп қизлар ичидан кимдир ялт этиб Холбўрига ўгрилди ва қўлидаги китоб -дафтарини бағрига босганича ҳаяжон ичра:

-Вой, Холбўри ака! -деб юборди.

Сайёрани кўриб, Холбўрининг юраги хапқириб кетди ва Сайёра шу ерда экан, демак  қизлар орасида Илтижо ҳам бор деб ўйлаганди.Лекин қайрилиб қараган қизлар ичида Илтижо йўқ эди.

Бу орада Сайёра Холбўрининг ёнига чопиб келди.Улар қўл бериб кўришиб, ҳол аҳвол сўрашар экан, Сайёра ҳомушланиб, ерга қаради.

-Ҳа, Холбўри ака, ҳаммасидан хабарим бор.Аввалига дугонам хурсанд бўлиб юрувди.Кейин бирдан... Ким билади, биров зимдан сиз ҳақингизда нимадир деб қўйганми.Ҳуллас, Илтижонинг ота онаси бирданига сизга қарши бўлиб қолдилар.Илтижо сизни севади.Ўтган ҳафта учрашганимизда у менинг елкамга бошини қўйиб, роса йиғлади.Мен Холбўрини севаман деди.Лекин сиз кўнгилингизни асло чўктирманг.Мана мен айтди дерсиз, ҳаммаси яхши бўлади.Илтижо ичкарида.У доим дарсга биздан эрта келади.Балки, аудиторияда ўтиргандир.Гап бундай, Холбўри ака.Сиз яхшиси, зоомагазинннинг ёнидаги "Буратино" кафеси борку, ўша кафега кириб, кутиб ўтиринг.Мен Илтижога айтаман, у албатта ўша кафега боради.Учрашиб, ҳаммасини батафсил гаплашиб оласизлар.Лекин эхтиёт бўлинглар.Илтижонинг дадаси махфий айғоқчилар тайинлаган бўлиши мумкин -деди, атрофга ҳавотирли аланглаб Сайёра.

-Раҳмат сизга, Сайёра!Бу яхшилигингизни ҳеч қачон унутмайман -деди Холбўри, қизнинг қўлларини дўстона қисиб.

-Арзимайди, Холбўри ака.Дугонам билан иккалангиз бахтли бўлсангизлар бўлди -деди Сайёра ва чиройли жилмайганича Холбўри билан хайрлашиб, ичкарига кириб кетди.

Холбўри "Буратино" кафесига кириб, атрофи тўсилган бўлгилардан бирига кирдида, телпаги билан пальтосини ва шарфини ечиб, кенг ва ёруғ дераза ёнидаги курсиларнинг бирига ўтирди.

Кейин мижоздан хабар олгани келган официантга буюртмалар бераркан, чироқни  ўчириб, столга шам ёқиб қўйишни буюрди.Официант Холбўрининг буюртмаларини адо этди ҳамки, Илтижодан дарак йўқ эди.Холбўри барибир умидини узмай, официант келтирган шарбатлардан ўйчан хўплаганича, кафе ойнасидан ташқарига, ялқовланиб ёғаётган лайлак қорга термулиб ўтирди.

Қор учқунлари аро кафе тамон келаётган хўрандалар орасида Илтижони кўрган маҳал ҳаяжондан Холбўрининг юраги шишиб, ёрилаётгандай, жони бўғзига тиқилиб қолгандай туюлди ва у сакраб ўрнидан турди. Илтижо кафега кирганда эса, истиқболига пешвоз чиқиб, югириб боргиси, уни шартта қучоқлаб, ҳеч кимдан уялмай юз кўзларидан ўпиб, кўтариб, чирпирак қилиб айлантирмоқчи бўлдию, вазият эсига тушиб, ўзини аранг тўхтатди.

Қўлини кўтарганди, Илтижо уни кўрди ва қадамларини тезлатиб, Холбўри турган бўлги эшиги тамон юрди.Улар бўлги ичкарисига кириб, эшикни беркитишлари билан Илтижо хўнграб йиғлаганича Холбўрининг қучоғига ўзини отди.

-Холбўри ака! -деди у, йиғлаб.

-Асалим, бормисан! -деб юборди Холбўри, беихтиёр Илтижони ўзи сезмаган ҳолда сенлаб.У Илтижони биринчи бор сенлаши эди.У севган қизининг юз кўзларидан ўпиб, махкам бағрига босаркан, уни сира қўйиб юборгиси келмасди.

Илтижо ҳам Холбўрининг бўйнидан қучганича ҳамон йиғларди: -Соғиниб кетдим! -деди у.

-Мен ҳам! -деди Холбўри, Илтижони янада махкамроқ қучиб.Шу маҳал эшик ортида қадам товушлари эшитилди ва Холбўри Илтижони шоша пиша қучоғидан бўшатди.

Ичакрига официант кириб, Холбўрига: -камчиликлар йўқми? -деди.

-Раҳмат, оғайни, ҳаммаси жойида -деб қўйди Холбўри.
Официант чиқиб кетгач, икки севишган қалб эгалари курсиларга юзма -юз ҳолда ўтирдилар.Улар бир -бирларининг қўлларини ушлаб, меҳр билан силар, бир бирларининг дийдорига тўймас эдилар.

Анча сукунатдан кейин Холбўри гап бошлади.-Хўш, энди нима қиламиз?Балки бу муаммо зиндонидан чиқмоқ йўлини топармиз?Ахир, ўлимдан бошқасининг чораси бор дейишадику -деди у.

-Билмадим, Холбўри ака, билмадим!Мен нима қилишни билмай қолдим.Бошимнинг ичи ҳам таши ҳам чўяндек қотиб қолган.Икки ўт орасида ёнмоқдаман, ўз ёғимга ўзим қоврилмоқдаман!Бир тамонда иккимизнинг севгимиз, иккинчи тамонда мени авайлаб, асраб улғайтирган ота -онам!Ўзимни ўлдирай деб ҳарчанд ҳаракат қилмайин, жоним ширинлик қилиб,  томиримга писка тортолмадим, заҳар ҳам ичолмадим.Буни сезган онам йиғлаб: -Ўз жонига қасд қилиш ва отасига оқ бўлиш гуноҳи кабира.Гунохи кабирани эса Худо абадул абад кечирмас экан.Қизим, менга раҳминг келмаса ҳам даданга раҳминг келсин.Биласан, хафа бўлса, унинг қон босими ортиб кетади.Худо кўрсатмасин, унга бир нарса бўлса, бизга ҳеч нарса татимайди -деб насихат қилдилар. Холбўри ака, ишонинг, мен сизни жонимдан ҳам ортиқ севаман.Аммо ўз бахтимни ота онам бахтидан юқори қўёлмайман.Ўзингиз ўйланг, мен уларнинг биттаю битта фарзанди, кўзларининг оқу қароси бўлсаму мен ҳам уларнинг юзига оёқ қўйсам, уларни ташлаб кетсам, улар истамаган одамга турмушга чиқсам, улар менинг роҳатимни эмас, доғимни кўришса, нийятларига етолмасалар, менга бахт татийдими?Унда менинг фарзандлик бурчим қаёққа кетади?Қисқаси, мен ўз бахтимга меҳрибон ота -онамнинг орзу нийятларини қурбон қилолмайман.Тушуняпсизми?Яхшиси, иккимиз умрбод дўст бўлиб қолайлик десам, бу шафқатсиз қарордай туюлар сизга.Аммо бошқа йўлимиз йўқ!Ҳайр, Холбўри ака, бу бизнинг сўнги учрашувимиз.Мен сизни севаман ва иккимиз учрашган у беғубор дамларни ҳеч қачон унутмайман!Агар сиз ҳам мени севсангиз, қайта мени истаб, бу ёқларга келманг, илтимос сиздан! -деди Илтижо ва кутилмаганда ўрнидан туриб, ташқарига отилди.Холбўри ҳам ўрнидан турдию, Илтижо! -деганича қолаверди.

Шу онда дунё Холбўри учун кимсасиз ва поёнсиз қабристонга, зулматли бўшлиққа  айланиб қолди гўё.У курсига чўкаркан, кафе ойнасига маъносиз термулганича қанча ўтирди, эсида йўқ.У фақат официант кириб, камчиликлар йўқми? -деганидагина ўзига келди.Кўз ёшларини кафтига артиб официантга: -Оғайни, ароқ борми? -деди.

-Бор, қанақасидан? -сўради официант, дафтар қаламни ҳозирлаб.

-Қанақа ароқ бўлса ҳам майли -деди  Холбўри.Кейин қўшимча қилди: -Кейин, Шерали Жўраевнинг қўшиқларидан бўлса.Ҳалиги, "Кема" деган қўшиғи борку, ўшани дисклари бўлса.Қўшиққа алохида тўлайман -тушунтирди у.

-Хўп бўлади.Ҳозир диджейга айтамиз, у Шер аканинг қўшиқларидан қўйиб беради -деди официант ва бўлгини тарк этди.Официант чиройли графинга қуйилган ароқни олиб келган маҳал, Шерали Жўраевнинг "Кема" қўшиғи ҳам янграй бошлади.

-Айрилииииқ оооонииии яқиндир, кема йўўўўўл бооооонгин чалууур!

Воҳ менииии ташлааб фирооооққа ёёёёёёёёр йироққааааа йўл олууур!

-дея куйлар эди ҳофиз ўзининг дардли қўшиғини.Холбўри графиндаги ароқдан қадахга қуйиб, кўзлари тўла жиққа ёш билан севги ҳақидаги тенгсиз қўшиқни тинглаганича пайдар пай ичаверди.Қўшиқ тугаб қолса, у официантни чақирар, қўшимча ҳақ тўлашини айтиб, унга Шерали Жўраевнинг "Кема" қўшиғини яна қайта қўйдирар, қўшиқ оҳангига мос тебраниб, ҳофизга жўр бўлар, ҳар замонда ароқдан ичиб қўяр, мастликдан жилди чиққан кўзларини гўлайтириб, оғзини чапиллатганича ялқовлик билан газаки қиларди.Кейин нима бўлганини билмайди.Ўзига келиб кўзини очгандагина у ўзининг уйда эканини сезди ва беихтиёр: -ҳайрият, тушим экан -деб қўйди.Лекин кўрган кечиргани туш эмас эди.Буни у онасининг йиғлаётганидан англаб етди.

-Бу яна нима кўргилик?!Шунақаям ичасанми, болам?Дўстларинг аранг уйимизга ташлаб кетишдия сени!Ўзини билмай қолгунча ҳам ичадими одам деган?Мастликда биронтаси билан муштлашибсан шекилли, пальтонгни бир енги йўқ!Чўнтаклари ҳам йиртилиб, тугмалари узилиб кетибди.Телпагинг худди улоқда отлар уюри тепалаб ўтгандай ялпайиб, йиртилиб, астар пахтаси чиқиб қолибди. Бўйнингдаги шарфингнинг қайда қолганини Худонинг ўзи билади.Э, усти бошку топилар, лекин уйланадиган ёш йигит, шунақа ичкилик ичиб юрсанг, сенга ким қизини беради?!Ахир биттаю битта фарзандим бўлсанг!Мен ҳам кўзим очиқлигида бундай одамларга ўхшаб келин олиб, невара кўрсам дейман! Отанг раҳматлининг руҳини чириллатма! -дея йиғларди у.

Онасининг бу гапларидан Холбўрининг кўзларига дунё бадтар қоронғилашиб кетди.У ўрнидан турган эди боши шишиб ғовлаб кетгандай туюлди.Боши бош эмас, полвонлар кўтарадиган чўян гантелга ўхшар, ташналикдан лаблари қақраб, ичи вулқон мўрисидай ёнарди.Холбўри бир неча чўмич сув ичса ҳам чанқоғи қонмагач, қанд касал бўлиб қолибман шекилли деб қўрқиб кетди.Ярим челак сувни ичаркан, ниҳоят у онасининг ёнига тиз чўкиб, кечирим сўради.

-Ая, мени кечиринг.Сўз бераман, бу ахмоқчилик энди ҳеч қачон такрорланмайди!Ичкилик деган жирканч иллатнинг яқинига йўламайман -деди у онасининг тиззасига бошини қўйиб.

Она кўзларида ёш билан девордаги эрининг портретига ўйчан термулганича, Холбўрининг бўри юнгига ўхшаш қуюқ ва дағал сочларини силар эди.

 

 

13 боб

Мактуб

Холбўри дарё соҳилига элтгувчи, икки ёни бўзтикану янтоқлар билан қопланган илонизи сўқмоқдан одимлаганича хутор харобалари сари бораркан, сўқмоқ устида учиб юрган бир гала оппоқ капалаклар гоҳ ўт -ўланларга, гоҳ буталарга қўнар, сўнг яна тентираб парвозни давом этдирар, гўё улар ҳам Холбўрига эргашиб, хутор харобалари тамон кетаётганга ўхшар эдилар.Бу хуторда авваллари қорақалпоқлар яшарди.Улар шу дарё соҳилларида шоликорлик ва чорвачилик билан шуғилланишар, балиқ овлаш ҳам уларнинг севимли хунари ва тирикчилик манбаи эди.Дарёда сув кўпайиб, жарлар қулаб, тошқин хутор аҳолиси ҳаётига тахдид солавергач, улар дарёдан узоқроққа "Қовункапа" қишлоғи ичкарисига кўчиб кетишган.Ҳозир у хутордан лойпахса деворларнинг вайроналарию, бир неча туп, танасига қулоч етмас қари толлар қолган ҳалос.Баъзи толларнинг тўнкалари сақланиб қолган.Ўша тўнкалардан бирига ўтираркан, Холбўри этюдникни ўрнатиб, дарё жарларига туташ баҳорий далаларни, соҳилдаги сувлари ойнадек ялтираб ётган шолипояларни, дамба тамонда буралиб оқаётган дарёни, дельта қамишзорларию қўғазорларини, жийдазорлару толзорларни мойбўёқ билан матога мухрлаш учун ҳозирлана бошлади.Бу жойлар Холбўри учун Маккадай муқаддас.Чунки бу ерларда унинг болалиги кечган.Болалик чоғларидаги танасига қулоч етмас юзлаб азим тераклар ва баҳайбат толлар, ариқларда тўлиб -тошиб оққувчи тоза, зилол сувлар, теракларнинг шохларида хас -хашаги осилган минг -минглаб чумчуқларнинг инлари, қулоқни қоматга келтирувчи қушлар шовқини, арқонлари азим тераклар танасига боғланган беланчакларни тебратиб алла айтаётган боғча холалар, қўлларини оғзига кўвача қилганича ҳайқириб, жазирама далаларда кетмонларини ялтиратиб ишлаётган одамларни чойга чақиргувчи ошпаз хотинни, унинг кенг далар узра тарлондай учгувчи ўткир ва ўктам овозини у бот -бот эслайди.Қани энди мевалари олтиндай товланган ўрикзорларни, узумзор четидаги баланд капада ўтирганича: -ҳайт! ҳайт! -дея бақириб, чуғурчуқларни, узумзорлар устидан гурас -гурас учган қораялоқлар  галасини ҳайдаётган, симларга осилган туника идишларни шақиллатиб, еб тўймас қушлар галасини чўчитаётган боғбон Мамассағбувани ҳам ўз асарларида акс этдирса.Шундай ўй -хаёлларга чўмар экан, Холбўри узоқ -узоқларда, кенг дала этакларида ортидан чанг тўзон кўтарганича ишлаётган трактор тасвирини ҳам бўёқ билан ишлай бошлади.Трактор эса  Холбўри ўтирган толлар соясидаги хутор вайроналари тамон ўз ортидан бир гала қалдирғочларни эргаштирганича тобора яқинлашиб келарди.Агрегат дала четига чиққанда Холбўри трактор хайдовчисини таниди.У Ғойиб тракторчи эди.Ғойибхўжа, трактор кабинасида ўтирган куйи бир зум расм чизаётган Холбўрига қизиқиш билан термулиб тураркан, ўтомоч моторини ўчириб, ерга сакради.У ариқчадан сакраб ўтиб, толлар соясига ўзини урганича, юз ва бўйин терларини кепкасига артиб, Холбўрига яқин келди.

-Ҳорманг, хорманг, Холбўри!Ие, менинг тракторимни ҳам чизиб қўйибсизку!Э, яшанг!Отангизга раҳмат!Худо ҳохласа, қизимни куёвга узатишимдан аввал уйларимизни ремонт қилиб, айвоннинг кўринадиган жойига қорли тоғларга туташ дала манзарасини ишлаб берасиз.Хизмат ҳақини келишамиз.
Биласизми, бир пайтлар ёшлигимда мен ҳам  рассом бўлишни орзу қилардим.Энди, бошловчи рассом деган натурага қараб ишлаши, расм чизишни ўрганиши керакда.Мен ҳам кеч куз хирмондаги варақалар шовқинида қулоқлари батанг битиб, чанг тўзонда қув қув йўталиб қулдек ишлаётган, бошига яғири чиқиб кетган дўппи кийган, тиринка шимлари етмишямоқ, эски пахталик чопони ичидан кўринадиган майкаси чириб, илма тешик бўлиб кетган, оооозғин, дудланган балиқдай қоқсуяк, қилтириқ, кўккўз колхозчининг суратини чиздим.Чизсам, колхозчи тоғанинг жаҳли чиқиб, недурки сен мени калакатура қилиб чиздинг.Бу билан сен барча совет меҳнаткашларини, пахтакорларини масхара қиллинг!Сен халқ душманини бўғиб ўлдирибпеяқалей!Сенга Гулагдаги ўлим логирларининг бўтқаси ҳам, ўқ ҳам ҳайф!Яшасин, ўртақ Сталин! -дея кекирдагимдан хиппа бўғиб қўйган маҳал унинг чангалидан аранг қутилганман ва шу-шу расм чизмайман.
Кейин бир сидра шоир бўлишга ҳам уриниб кўрдим.Чунки ўша пайтлари синфдошим -ҳозирги хотиним Каполотхонни севиб қолган эдимда.Бир куни унга шеърий мактуб ёзиб, дугонаси Саполатхондан: -шу ишқ -муҳаббат руҳида ёзилган мактубимни дугонангиз Каполатхонга бериб қўйсангиз деган маънода илтимос қилдим.
Буни қарангки, Каполатхоннинг дугонаси Саполатхон ҳам мени телбаларча севарканми, ё дугонасига хасади келганми, ҳуллас мен ёзган хатни йиртиб ташлаб, ўрнига ўзи бир мисра шеър ёзиб, Каполатхонга берибди.Мен ўша кеч ширин ҳаёллар оғушида деярли тонгача мижжа қоқмай чиқдим.Нуқул, мактубимни оҳ чекиб, ойдинда йиғлаб, қайта қайта ўқиётган, уни гоҳ ўпиб, кўзларига суртаётган Каполатхонни узуликсиз ўйлайвердим.Тушимда мактабга борган эмишману, ёнимда ўтирган Каполатхон домла доскага бир нарсаларни ёзаётган маҳал секингина менга жавоб хатини узатган эмиш.Хатни ўқисам, у: -Ғойибхўжа ака, мен ҳам сизни севаман, сизсиз яшолмайман, жоним!Ҳурмат билан, сизнинг ишқингизда телбаланиб қолган севгилингиз Каполатхон -деб ёзиб қўйибдилар.Шу маҳал уйғондиму ҳосиятли тушдан қувониб, чала пуча нонушта қилганимча,  очилиб, китоб дафтарим сочилиб кетмаслиги учун  даста -тутқичи йўқ попкамни махкам қўлтиқлаб, мактабга қараб чопдим.Мактабга борсам, Каполатхон севгилимнинг авзойи бузуқ.У кела солиб, йиғлаб, мактубни ғижимлаб юзимга отаркан, оғзимга қаратиб шапалоқ тортиб юборди.Мен турган жойимда ҳайкалдай қотиб қолдим.Кейин ерда ётган мактубни олиб, ўқисам, ичида бутунлай бошқа ёзув.
Саполатхон у қоғозга:

Каполатхон, санинг ишқинг мани жарт -журт ўсиртирдий!

деб ёзиб қўйибди.

Нима қилишимни билмайман.Каполатхон севгилим партага юзтубан ётволиб ҳўнг -ҳўнг йиғлаяптилар.Унга ачиниб кетдим.Секин бориб, уни юпатишга харакат қиларканман:

-Каполатхон, бу шеърни мен ёзганим йўқ!Она табиат ҳаққи!Ишонмасангиз, менинг дастхатимни солиштириб кўришингиз мумкин!-дедим. Лекин Каполатхон барибир менинг гапларимга ишонмади.

У то мактабни битиргунимизча менга гапирмади.Мен эса уни севардим, усиз ҳаётимни тасаввур қилолмасдим.Яхши денг, бахтимга ўша пайтлар инсоният экстрасенслик деган дардга мубтало бўлди.Бир тамонда Кашпировский, яна бир тамонда Алан Чумаклар олис масофадан туриб шиша банкалардаги сувларга дам солардилар.Минг, миллионлаб касаллар ўша дам солинган сувларни ичиб, дардлардан кушод қутилиб, мусаффо бўлиб, соғайиб кетганларини ўз кўзимиз билан кўрганмиз.Бирин кетин ўзга сайёралик гуманоидлар номаълум учар жисмларда она сайёрамизга ташриф буюра бошладилар.Бир куни велосипедда даладан кеч қайтаётиб, менинг мийямга бир ажойиб ғоя келди ва уйга бориб, инсониятга номаълум имлода битта мактуб ёздимда, уни ота онамга кўрсатдим.Улар номаълум имлода ёзилган мактубни ўқий олмай, савол назари билан менга термулдилар.Мен уларга вазиятни тушунтириб, бугун даладан келаётганимда велосипедга кўзга кўринмас оғир мавжудодлар мингашгани ва велосипеднинг юриши ғоят қийинлашиб кетгани, уни ҳайдайман деб, зўриқишдан терлаб пишиб кетганим, сўнг харсиллаб нафас олаётган кўринмас мавжудодлар менга шу мактубни тутқазгани ва велосипеднинг юриши бирдан енгиллашганини айтдим.

Албатта бу гаплардан бечора ота -онам қўрқиб кетдилар.Онам бечора қоғозга дахшат ичра термулиб: -болам бу имлони биз тушунмасак, балки ўзинг уни бизга ўқиб берарсан -дедилар.

Мен худди мактуб ўқиётгандай қоғозга қараганимча гапира бошладим: -Ҳурматли Ғойибхўжанинг ота онаси!Биз "Медуза" галактикасидан келган гуманоидлар Ер сайёрасида илмий тадқиқод ишларини олиб бормоқдамиз.Сизларнинг ўғлингиз Ғойибхўжа эса, бизнинг Ер шаридаги ишончли вакилимиздир!Агар Ғойибхўжани зудлик билан синфдоши Каполатхон деган қизга уйлантирмасангизлар, биз Ғойибхўжани ўзимиз билан олиб кетамиз ва лазер қуролларидан ўққа тутиб, Ер сайёрасини илма тешик  қилиб ташлаймиз!Айниқса "Қовункапа" колхозининг раиси Исканақул Каркидоновнинг икки қаватли уйига термоядровий қанотли ракеталар отиб, кулини кўкка совурамиз!
Сизларга бир ой мухлат!

Ғазаб билан, "Медуза" галактикасидан келган ёвуз гуманоидлар эскадриляси.

Мактубни ўқиб эшиттиришим билан бечора онам шилқ этиб хушидан кетдилар.Отам иккимиз уни аранг хушига келтирдик.

Шундан кейин номаълум имлода битилган мактуб бутун қишлоқда сенсацияга, шов -шувга айланди.Ҳозир балки одамлар ундай нарсаларга ишонмас.Аммо у маҳаллар бутун инсоният ўзга сайёраликлар ташрифига ишонар эдилар.Ҳатто мутараққий Европа ва Ғарб давлатларида яшайдиган одамлар ҳам.Туяни шамол учирса, эчкини осмонда кўр деганларидай, қовункапаликлар, айниқса севгилим Каполатхоннинг ота онаси, қишлоқ аҳли ва ҳатто "Қовункапа" колхозининг раиси Исканақул Каркидоновлар ҳам бу сирли мактуб ростдан ҳам гумоноидлар тамонидан битилганига ишонмасаларда, "Мабода рост бўлсачи?Унда кеч бўлмайдими?"деган ўйда ўзаро кенгашиб, Она сайёрамиз ва инсоният, айниқса, бегунох норасида гўдаклар ҳаётини сақлаб қолиш кераклигини айтиб, Каполатхоннинг ота онасини кўндирдилар.Брезент ёпқичли, эски, шалоғи чиққан "Виллис" хизмат машинасини ўзга сайёраликларга айтиб, биронта вақт машинасига алмаштириб олиш илинжида Исканақул Каркидонов тўй харажатларини ўз зиммасига олди. Тўй куни бедапояга дастурхон тузаб қўйинглар, "Медуза" галактикасидан олий мартабали меҳмонлар келади -дедим.Буйруғим бажо келтирилди.Камбағал одам ўлса, жанозасига ҳам бормайдиган калондимоғ Исканақул Каркидонов ўзи шахсан тўйда ош ташиб юрди.Тўйга шаҳардан ҳушовоз отарчи Запарғани келиб, роса даврани қизитди.Тўйга Ғойибхўжанинг ўзга сайёралик дўстлари келса кўрамиз деб тўпланган одамлар оломони тўйхонага сиғмай кетди.Улардан бири сабри чидамай менга:
-Ғойибхўжа!Гуманоид дўстларинга таклифнома юборувмидинг ўзи?!Нега уларнинг ҳануз дараги йўқ?! -деди.

Мен унга: -Нега дараги бўлмас экан? Ана бедопоянинг устида ҳайбатли учар тарелкалар муаллақ турибдию!Кўрмаяпсанларми?Э, дарвоқе, улар оддий одамларга кўринмайдиларку.Ҳа, майли мен улар билан салом -алик қилиб қўяй! -дедим.

Кейин юлдузли осмонга қараб: -Келинглар, азиз меҳмонлар!Ҳуш келибсизлар!.. Ие, Каполатхон иккимиз асал ойини ўзга галактикаларда ўтказишимиз учун бизга янги, ёғи артилмаган учар тарелка совға қилибсизларда!Раҳмат, оғайнилар, раҳмат!Йўқ, йўқ, ҳаммаси яхши!Раис Исканақул Каркидоновнинг уйига лазерли ракета хужумларини уюштирманглар!У киши шу ерда сопол товоқларда меҳмонларга ош ташиб юрибдилар!Колхоз ғазнасидан ўғирланган йирик ҳажмдаги маблағларни жойига қайтариб қўймоқчилар!  -дедим.

Тўйдаги тамоми одамлар мен юзланиб гапираётган ёққа қараб турардилар. Шуйтиб десангиз, Каполат бонуга бир тийинсиз уйланиб олганман.
Каполатхон бўлса, мени сассиқ тракторчи, саводсиз дея камситгани камситган.Лекин мен талантли механизаторман.Сиз эса рассомсиз.Уйлансангиз, хотинингиз сизни ҳурмат қилиб, бошига кўтариб юрса керак -деди Ғойиб тракторчи ва негадир анчагача жимиб қолди.

Холбўри унинг кўнглини кўтариш учун гапира бошлади:
-Лекин, Ғойиб ака, сиз асло ўкинманг.Тракторчи бўлсангиз ҳам, сиз билан бизни боғлаб турган умумий, кўзга кўринмас бир ришта бор.Биламан, сиз ҳам баъзан ёзги далалар этагида каккуларнинг ҳасратли оҳига қулоқ тутганча тўхтаб, жилмаясиз.Тонгда тиғ ураётган қуёш нурларидан кўзларингиз қамашиб, далалар узра вижирлаб сайраётган тўрғайларга кўзларингиз узра кафтингизни соябон қилиб қараганингизда қалбингиз завқу шавққа тўлади. Ботаргоҳда қушлар шовқинини, сукунатда искаптопарлар ғинғиллаб, чигирткалар чириллаётган маҳал узоқ - узоқлардаги овозлар ҳам аниқ тиниқ эшитиладиган шом ҳасратини севасиз ва шолипояларида бақалар жўр бўлиб куйлаётган дарё соҳили узра оҳиста кўтарилаётган паришон ойга ҳайрат билан узоқ термуласиз.Сиз билан бизни, бутун Ўзбекистонда яшаётган халқларнинг қалбларини диёримизнинг шундай бетакрор гўзал манзаралари, юрт ишқи, ватан муҳаббати боғлаб туради-деди у.

Бу гаплардан Ғойиб тракторчи каттакон тол тўнкасида ўтирган куйи, кепаксини кўзларига босиб, елкаларини силкитиб жимгина йиғлай бошлади.

Холбўри расм чизишдан тўхтаб, Ғойиб тракторчини юпатишга тушди:
-Ие, Ғойиб ака, сизга нима бўлди?Нега йиғлаяпсиз?Йиғламанг -деди у.

Ғойибхўжа эса ўрнидан туриб, кепкасини бошига кийяркан, Холбўрини қучоқлаб, махкам бағрига босди.

-Раҳмат, ука, борингизга шукр.Мени тушинадиган одамлар ҳам бор эканку бу дунёда.Ахир бир кун мен ҳам ичкиликни ташларман, одам бўларман, тўғрими, ука.Мен сиздай укам, бўлишини жуда жуда ҳохлардим.Қани энди сиз бизга куёв бўлиб, қизим Нортожига уйлансангиз!Бир умр фахрланиб юрардим.Қизим Нортожининг бироз ёши ўтиб қолган.Аммо у жуда эсли.Баъзан уйга маст бўлиб келсам, онаси жағиллаб, менинг қулоқ мийямни еса, бечора қизим трактор хайдаб юравериб тупроқ бўлиб кетган сочларимини силаб: -Хафа бўлманг, дадажон.Ойим жавраганлари билан сизни яхши кўрадилар -дейди, кўнглимни кўтариб.Аслида мен аблах алкашни деб қизим бечоранинг бахти боғланган.Қизи яхшию, отаси алкашда -дея совчилар остонамизни хатламайди.Гоҳида: -Қизим, мени кечир.Мен аблахни деб сен ўтириб қолдинг.Сал ўнглироқ бўлганимда сен подшоларга келин бўлардинг, малика бўлардинг!Нима қилай, эрта билан энди ароқ ичсам ҳар нарса бўлай деб қасам ичиб, кўчага чиқаману, яна қандай ичиб қўйганимни ўзим билмай, уйга маст ҳолда қайтавераман.Худди сеҳрлаб қўйилгандай!Менга ҳам бир куни Худо инсоф бериб қолар, қизим -дейман.Қизим бўлса: -Дадажон, ундай деманг, сиз дунёда энг яхши дадасиз -дейди.Наҳотки энди шундай сабр қаноатли, ақлли, кечирувчан қизим қари қиз бўлиб қолса, наҳотки уни энди йигитга эмас, уй кўриб, хотин қўйган, ёши ўтган одамга эрга берсам!Э, Худо, ахир у ҳам дунёга умид билан келганку!Қизим Нортожига ҳам бахт ато эт! -дея ўйлаб, кечалари уйқум қочиб кетади, Каполатхон ёстиқдошим уйғониб кетмасинлар деб кўрпани тишлаб, зўриқишдан манглай ва бўйин томирларим чилвирдай бўртиб, унсиз йиғлайман -деди Ғойиб тракторчи, кўз ёшларини офтобда ўнгиб кетган катак кўйлагининг енгига артиб.Сўнг Холбўридан кечирим сўраб, ариқдан хатларкан, трактори тамон йўналди.

Холбўри нима дейишини ҳам билмай ўйланиб қолди. Унинг теварагида битта оппоқ ёлғиз, етим капалак пилдираб учиб юрарди.У уча уча, этюдникнинг қирига қўнди.

14 боб

Тадбиркор аёллар

Дуб дарахтидан ясалган қимматбаҳо стол атрофидаги курсиларда ўтирган Бибисувайдо билан Ғиштхонлар ҳашаматли меҳмонхонанинг хорижий мебелларини ҳайрат билан кузатар эканлар, уларнинг юзларида гарчанд табассум зохир эсада, ичларини хасад итлари тимдалар эди.

-Оббо сизей!Бир опамни йўқлай дебсизда а?Яшанг!Ўзи эрталабдан боғимизда зағизғон шақиллаятувди, сизларнинг келишларингиз экан.Ҳуш келибсизлар!Қани, манабу ноз -неъматлардан олиб ўтиринглар.Олинглар -деди Илтижонинг онаси Соддагул, меҳмонларга чой қуйиб узатарканлар.Кейин яна қўшимча қилди: -Айтгандай, Бибисувайдо, бу синглимизни менга таништирмадингизку, исмлари нима?

-Ҳая, эсим қурсин.Манабу гўзал меҳмонхона жихозларига ҳушим кетиб... Танишинг, опа.Бу аёлнинг исми Ғиштхон.Балки бу исм исмдан кўра таҳаллусга ўхшаб кетгани учун сизга бироз эриш туюлаётгандир.Гап шундаки, оналари опамга ҳомиладор бўлиб юрган пайтлар, оталарининг тушига бир чўққи соқолли чол кириб, унинг қўлига соф олтиндан қуйма ғишт тутқазибди.Оталари ўз тушларини опамнинг оналарига айтсалар, у аёл: -Вай, дадаси, сизнинг тушингизга Хизр бува кирибди.Энди бойиб кетарканмиз деб хурсанд бўлибдилар.Кейин қизлари, яъни Ғиштхон опам дунёга келганлар ва унга Ғиштхон дея исм қўйишган.Лекин кўп ўтмай, қўшнилари билан қонли низо юзага келган ва қўшниси хумдонда яхшилаб пишитилган ғишт билан орқа мийяларига оғир тан жарохати етказиши оқибатида Ғиштхон опамнинг оталари воқеа жойида анов бўлганлар... вафот этганлар.Шу шу Ғиштхон опам отасидан эсдалик ўша муқаддас исмни ўзгартирмай, мардона яшаб келяптилар -тушунтирди Бибисувайдо.

-Вой, ғишт билан урмай қўлгинанг сингур жувонмааааарг!Бир одамнинг умрига зомин бўлибдия.Қўшнинг ёмон бўлса кўчиб қутиласан деганлари шуда.Амакимиз ўлиб қутилибдилар.Худо раҳмат қилсин бечорани.Гўрлари нурга тўлсин.Кўп сиқилаверманг, айланай Ғиштхон, бу ҳам бўлса тақдир, Худонинг амри.Одамзод юрибман, турибман деяверар экану ўзининг қачон, қаерда, қай тарзда ўлишини билмас экан.Энди, тақдирга кўнмай иложимиз қанча.Қазоси етса, қози ўлибди дейдиларку.Мана, ортларидан сиздай яхши фарзандни қолдирибдилар, ҳайру эҳсон, чўпи чироқ, дуои фотиха қилиб, руҳларини шод қиласиз -деди Соддагул.

-Раҳмат, опажон -деди Ғиштхон, бўйнидаги ҳарир шарфининг бир учига кўз ёшларини артиб.

-Э, суҳбатимиз жуда қайғули бўлиб кетдику.Келинглар, яхши гаплардан гапирайлик.Бу, опажон, қизингиз Илтижохон кўринмайдилар, ўқишга кетганмилар? -гапнинг ўзанини бошқа ёққа бурди Бибисувайдо.

-Ие, ана ҳалос!Тўпалонда сизни тўйга айтиш эсдан чиқибдию!Вой бу тўй қилиб, қиз узатиш осон эмас экан, ўргилай.Шошилишда жуда кўп кўнгил етарлар эсдан чиқиб, тўйга таклиф қилинмай қолиб кетибди.Бир нечтаси ҳалиям мендан хафа.Илтижо қизимни турмушга узатдик айланай.Бир йил бўлди.Битта неварамиз ҳам бор.Тўй шаҳардаги энг кўркам ресторанда ўтган.Минглаб казо казо меҳмонлар ташриф буюрдилар. Тўйни Запарғани деган отарчи йигит роза қизитди.Ҳаааа.Мана, манабу альбомда тўй суратлари бор.Видеосини кўрсангиз!-деди Соддагул.

Сўнг, сервантдан каттакон альбомни олиб, Бибисувайдога узатди.Бибисувайдо билан Ғиштхон альбомдаги тўй суратларини катта қизиқиш билан тамоша қила бошладилар.

-Ҳаааа, мана буни тўй деса бўлади!Столлари олтинданми дейман?Эркакларнинг бўйинларида капалакнусха бўйинбоғлар, тилла тишларида қимматбаҳо “Гавана” сигараларини тишлаб, қўлларида коньякли биллур қадахларни чўқиштирмоқдалар!Аёлларнинг кўйлаги рестораннинг мармар полида қумлоқни ялаган денгиз тўлқинларидай судралиб юрибди.Бу кўйлак жонворлар йўқ деганда юз минг доллар турса керак? -қизиқсинди Бибисувайдо.

-Куёв –келин ҳам бир бирига худди қуйиб қўйгандек, олтин узукка олмос кўздай муносиб -қўшиб қўйди Соддагул.

-Ҳа, куёв бола ҳам келишгангина йигит экан, Илтижохон ҳам афсонавий парилардек очилиб кетибдиларда ўзиям.Мана бу бошқа гап, опа.Ўзларингизга ўхшаган бой-бадавлат одамлар билан қуда –анда бўлибсизлар. Қизингизга муносиб куёв топибсиз.Муборак бўлсин!Икки ёш қўшгани билан қўша қарисин!Бўёқларга беланиб юрадиган анави сассиқ художник сизларга тўғри келмас эдида.Тенг тенги билан, тезак қопи билан дейишадику.Аттанг, шундай тўйда қатнашолмай қолибмиз!Тўйга айтсангиз, Ғиштхон опам билан келиб, “Лазги”га ўйнардик.Ғиштхон опам битта ғиштнинг устида қўлларини илондай билтанглатганича бир оёқда рақс тушиб, ўз ҳаракатлари билан достон айтадилар, достон!Ҳа, майли.Ҳали кўп тўйлар қиласиз.Худо ҳохласа неварангизнинг суннат тўйида ламбадага ўйнаймиз –деди Бибисувайдо.

-Раҳмат, Бибисувайдожон, синглим, илоё айтганингиз келсин –деди Соддагул хурсанд бўлиб.

Кейин ўрнидан туриб, ошхонага йўналар экан: -Сизлар бемалол суҳбатлашиб, еб ичиб ўтиринглар.Мен дарров қўй ёғига битта палов дамлайман.Музлатгичда кийикнинг гўштидан бор –деди.

-Йўқ, йўқ, опажон, раҳмат, уринманг.Паловни янаги келганимизда ермиз.Биз бир жойга боришимиз керак –деди шоша пиша Бибисувайдо.

-Ие, бу қанақаси?Товба! Озиб ёзиб, бир келиб, ош емай кетасизларми?Бугун якшанба, дам олиш кунику?Ё сизлар якшанба куни ҳам ишлайсизларми? –деди ҳайрон бўлиб Соддагул.

-Ҳамма гап ана шундада, опажон.Иш бўлса қани, якшанба кунларини қўйинг, керак бўлса кечасию кундузи тинимсиз ишлардик. Иш йўқда.Эркаклари мардикорчилик қилиш учун Россия, Қозоғистонга кетган қишлоғимиз худди иккинчи жаҳон уруши пайтидаги қишлоқлар каби хувиллаб қолган.Эрлари мардикорликка кетган қишлоғимиз аёлларини иш билан таъминлаш учун Ғиштхон опам билан “Ғиштхонбибисувайдо ЭЛТД “ деган хунармандлик товарлари ишлаб чиқарувчи кичик корхона очмоқчи эдик.Банкдан кредит олайлик десак, фойиз ставкалари жуда баланд экан.Унақа фойиз ставкали кредитни олган тадбиркор албатта банкрот бўлади.Охири ўйлай ўйлай, бу масалада ёрдам сўраб, сизга мурожаат қилишга қарор қилдик.Шу, ишимизни юргизиб олишимизга ўзингиз ёрдамлашинг, Худо ҳайрингизни берсин, опажон!Қишлоқ аёллари ишга жойланса савоб бўлади.Фойиз устамасини сал йўлида қилиб берсангиз, Ғиштхон опам иккимиз тилхат ёзиб, қўл қўйиб берардик.Бизга ишонинг, опажон.Биз бировнинг ҳаққидан қўрқамиз.Бировнинг ҳаққи пулсиротда тутар экан.Бу ҳақда ривоят ҳам бор.Қадим замонда бир подшо эл –улусга чаён солиғи солибди.Подшо у чаёнлардан зиндонларидаги махбусларни азоблаш учун фойдаланар экан.Ҳар бир маҳалла бир қопдан чаён топшириши амр қилинган бўлиб, бунча чаённи қайдан топсак экан деб, бизнинг қовункапаликларнинг ҳам бошлари чўяндай қотиб, ўйланиб қолибдилар.Кейин суриштиришса, кимдир фалон мазорда чаёнхона бор дебди.Қопни қўлтиқлаб, ўша мозорга боришгач, мозорбон уларга бир қабрни кўрсатибдида: -Огоҳлантириб қўяй, бу қабр тўла чаён.Уни асло оча кўрманглар.Чаёнлар сизларга ёприлиши мумкин.Фақат қабрга таёқни суқингларда, ўша таёққа ёпишиб чиққан чаёнларнигина қопга солинглар дебди.Одамлар қабрдан бир қоп чаённи олгач, мозорбонга: -Қизиқ.Бу қабр кимнинг қабри? –дея савол берибдилар.Мозорбон у қабр бировларнинг ҳаққига хиёнат қилган порахўр, бир нопок амалдорники дея жавоб берган экан –деди Бибисувайдо.

-Вой, нега ишонмас эканаман сизларга?Ахир сиз ҳам Ғиштхон ҳам энди менинг қиёматли синглимсизлар.Менинг туғишгандан зиёд сингилларим тадбиркорлик билан шуғилланиб, қўшимча ишчи ўринлари ташкил қилиб, аёлларни иш билан таминлайман деб турса, бу ҳайрли ишга ҳисса қўшмайманми?Фойиз деганингиз нимаси, Бибисувайдо?Нима, мен судхўрмидим?Ё менга савоб керак эмасми?Айтинг, қанча пул керак ўзи?-деди Соддагул.

Бибисувайдо катта миқдордаги суммани айтди.

-Шуми?Бўлди, ташвиш қилманг.Гар етса молим, етмаса жоним дейишадику.Мен ҳозир бор пулни қириштириб, олиб чиқаман, сизларга ёрдам қиламан –деди Соддагул.

Бу гапларни эшитиб, Бибисувайдо билан Ғиштхон хурсандликларидан худди боғча болаларидай сакраб, чапак чалиб юбордилар.

-Вой, раҳмааааат, опажоним, раҳмат!Бу яхшилигингизни у дунёю бу дунё унутмаймиз!Айтдима, нега қиёмат қайим бўлмаяпти деб.Энди билсам, ҳали ер юзида сиз каби олийжаноб, меҳрибон инсонлар бор эканда! –деди Бибисувайдо кўз ёши қилиб.

-Раҳмат, Соддагул опа!Ишларимиз юришса, албатта пулларингизни икки хисса қилиб қайтарамиз –миннатдочилик билдирди Ғиштхон.У ҳам йиғлар эди.

-Йиғламанглар, менинг қиёматли сингилларим.Қани, бир табассум қилингларчи –деди Соддагул.

Бибисувайдо билан Ғиштгул кўз ёшларини харир шарфларининг учига артиб, зўраки жилмайдилар.

-Ҳа, бу бошқа гап.Бир зум гаплашиб туринглар, мен ҳозир –деди Соддагул ва ичкарига кириб кетди.У кетгач, Ғиштхон букчайганича елкаларини силкитиб, ўзини тутолмай унсиз кула бошлади.

-Тсс! –деди Бибисувайдо ҳам кулгидан ўзини аранг тийиб, кўрсатгич бармоғини лабларига вертикал қўйганича.

Анчадан кейин Соддагул ичкаридан бир даста доллар олиб чиқди.Долларларни кўриб, Бибисувайдо билан Ғиштхонларнинг хирсдан кўзлари олайиб кетди.

-Мана, сингилларим, ҳозирча менда бори шу.Керак бўлса бу ҳайрли ишга ўз тақинчоқларимни ҳам қурбон қилишга тайёрман.Фойизи керак эмас.Ишни юритиб олгач, топганларингда пулнинг ўзини қайтарарсизлар –деди Соддагул бир даста долларни Бибисувайдога узатаркан, самимий жилмайиб.Бибисувайдо пулларни шошиб олганича бағрига босаркан, Соддагулни махкам қучоқлаб, унга қайта қайта раҳмат айтиб, юзларидан ўпди.Ғиштхон ҳам.

-Опажон, отам раҳматли пулни ердан топиб олсанг ҳам санаб ол дея насихат қилардилар.Кўнглингизга келмасин.Мен сизга ўзимга ишонгандай ишонаман.Аммо шундай бўлса ҳам...Агар қарши бўлмасангиз, пулларни бир санаб қўйсам –деди Бибисувайдо.

-Майли, сананг.Балки мен нотўғри хисоблаб, мўлжалдагидан озроқ пул бергандирман –деди Соддагул.

Бибисувайдо пулларни санаётган эди, кутилмаганда Ғиштхон: -Опа, тахорат вожиб бўлиб қолди, хожатхонага... агар мумкин бўлса... –деди.

-Вой, нега мумкин бўлмас экан.Юринг, анави ҳобхонадан кейинги эшикдан кирсангиз ваннали хожатхонамиз бор –деди Соддагул Ғиштхонга йўл кўрсатиб.Кейин келиб, Бибисувайдонинг ёнига, диванга чўкди.

Ғиштхон хожатхонада анча ушланиб қолди.У чиққач, Бибисувайдо кетишга тараддудлана бошлади.

-Қани, опажон, бир дуо қилинг.Биз энди борайлик.Илоё бошлаётган бизнесимиз гуллаб яшнасин-деди у.

-Ҳа, ўтирувдингларда.Паловхонтўрани ҳам емай кетасизларми?-деди Соддагул зорланиб.

-Барибир битта ошга қарзсиз, опа.Бошқа келамиз, Худо ҳохласа, қани... –деди Бибисувайдо, Соддагулни дуога қистаб.

Соддагул дуо қилгач, улар ҳайрлашарканлар, Бибисувайдо билан Ғиштхон кўчага чиқишди.

-Ғишт, харипларни авраб пулини олишни мендан ўрган.Энди биронта ресторанга кириб, бу ўлжани ювмасак бўлмайди.Томоқ ўлгур қақраб кетдию.Қулинг ўргилсин Наполеон коньягидан юз икки юз ташламасак бўлмайди –деди йўл йўлакай Бибисувайдо.

-Йўқ, Бибишка, Соддагул фарёд кўтариб, милицияни чақиргунча бу ерлардан туёқни шиқиллатиб қолишга улгуришимиз керак –деди Ғиштхон, ортига ҳавотирли қараб.

-Нега? –деди Бибисувайдо ҳайрон бўлиб.

Ғиштхон атрофга бир аланглаб оларкан, сумкасини очиб, Бибисувайдога кўрсатди.

Сумкадаги олмос кўзли қимматбаҳо тилла тақинчоқларни,олтин билагузукларни, марваридларни кўриб, Бибисувайдонинг ҳайратдан оғзи очилиб, кўзларининг пахтаси чиқди.

(Давоми бор)