Холдор Вулқон
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси
Донотело
(Ҳикоя)
Донотело тонгда соқол қиртишлаётиб, кўзгугу боққанича қаттиқ қўрқиб кетди.
Йўқ, у оқарган сочлари сийраклашиб, тепакал боши қовоққа ўхшаб қолгани учун эмас, балки ўзининг, тош билан урса, чил -чил синиб кетиши мумкин бўлган омонат кўзгу эканини, айни пайт, ўзи акс этаётган кўзгуни, худди кўзгу каби ўзида акс этдираётганини сезиб қолди.
Дарвоқе, дунёда кўзгуга айланиш ва ўзининг кўзгуга айланиб қолганини сезиб яшаш қанчалар машаққатли эканини фақат кўзгуга айланган одамларгина биладилар.
Ахир, ўзингиз ўйланг, кўзгуга айланган омонат одамга биронта бола отган дайди тош ё ғишт парчаси келиб, тегса, ё туманда кўрмай, биронта йўловчи билан тасодифан тўқнашиб кетса, ё бўлмаса, дарахт, ёки, бетон симёғочга урилса, у шу ондаёқ жаранглаб, чил -чил синиб, тўкилиб, бир уюм шиша синиғига айланиши мумкинда. Кейин хўмрайган фаррош норози қиёфада ғудраниб, унинг синиқларини супуриб, тўплаб, ахлат қутисига улоқтириши аниқ.
Ҳа, жисму жасади шишага дўнган, шаффоф одамга осон тутиб бўлмайди. Донотело ўша тонг кўзгуга қарамаса, соқол қиртишламаса ҳам бўлар экан. Нега қаради кўзгуга? Соқоли ўсса, ўсиб юравермасмиди, тиззасига тушиб, шайтон арава ҳайдаган пайтлари шамолда хилпираб, кўча кўйда бола бақрага кайфият бағишлаб. Ўша воқеадан кейин Донотело ишга кетаётиб ва қайтаётиб, жамоат транспортларида жуда эҳтиёткорлик билан ҳаракатланадиган бўлди.
Одам тирбант автобусларда тажанг йўловчиларнинг бирини акамсиз, бошқасини поччамсиз дея иложи борича уларнинг жиғига тегмасликка ҳаракат қилади. Худо кўрсатмасин, биронта жанжалкаш, тажанг йўловчи тирсаги билан биқинига бир туртса, тамом, Донотело шу ондаёқ шриқ этиб, бир халта шиша синиғига айланади. Шу унга керакми? Йўқ, албатта. Бундай олиб қаралса, кўчаларни тўлдириб бораётган йўловчиларнинг кўпчилиги аллақачон кўзгугу айланиб бўлганликларини, ҳаммалари ярақлаб, ярқираб, ўзлари сезмаган ҳолда, ўзларида бир бирларини акс этдириб бораётганларини сезмайдилар ҳатто. Донотело то кулги хонасига ўрнатиладиган қабариқ, қийшиқ ойналарга айланган одамларни учратмагунича, «Бу дунёдаги ҳамма одамлар бир ҳил, ростгўй, шаффоф ва бешафқат кўзгу» деган ўз фикри ожизида собит юраверди. Аммо, қинғир кўзгуларга кўзи тушиши биланоқ, бурни қовундай, оғзи ўрадай, қулоғи патнисдай, кўзлари хитойи чиний косадай, қорни қопдай, ингичка бўйни ҳаддан ташқари узайиб, қўллари даштдаги товушқоннинг олд оёқлари каби қисқариб, калта оёқлари қийшайиб кўринаркан, ўзини ўзи танимай, кулгиси қистаб, қахқаха отиб юбориб, қинғир ойнага айланиб қолган бахил, қалби қора, хасадгўй кимсаларнинг фисқу фасодларига, фитналарига, тухматларига, маломатларига учрамаслик учун ҳам у қабариқ кўзгуларга иложи борича қарамаганим маъқул деган қарорга келди. Одамзод шаффоф, тиниқ кўзгугу айланган кунидан бошлаб, минг -минг одам оломони ичида ҳам ўзини, худди ота -онаси йўқ етимдай, тоғ ўнгирларида ўз овозининг акс -садоси билан суҳбатлашадиган ярим ёввойи одамдай ёлғиз ҳис этаверади ва ҳарчанд уринмасин, барибир, қайта одамга айланолмайди. Борлиқ унинг истак — иродасига қарши унда муттасил акс этаверади яъни. Баъзан, ўзига ўзи: -Мен кўзгу эмасман! — дея ўзини ишонтиришга уринасада, аксига олиб, бадтар жилваланиб, теваракда юз бераётган ҳуш -ноҳуш воқеа , ҳодисаларни, хусусан, китоб ўқигани ҳақида эмас, балки кеча бир яшиқ ароқни тўрт киши ичиб юборганлари, камига наша чекиб, қотиб қолганлари ҳақида мақтангувчи, жахолат ва нахс ботқоғига ботган авлодлар оломонини ўзида, ўз ҳохишига қарши узиликсиз акс этдираверади. Кўзгуга айланган одам, дунёда юз бераётган қонли урушларни, жангу жадалларда ноҳақ қурбон бўлаётган минг -минглаб солдатлару, қўлтиқтаёқда қуш каби диконглаб, хаккалаб юргувчи майиб, мажрух ишга яроқсиз ногиронларни, боғчаларида бемалол ўйнолмайдиган, уруш туфайли етим қолган бегунох болаларни, мактабларда таълим ололмай, саводсиз тўдага айланган ёш авлодни, вайрон қилинган шаҳру қишлоқларни, юк -тақини араваларга юклаб, ўз туғилиб ўсган Ватанларини мажбуран тарк этиб, ғурбатга юзланган миллионлаб ночор қочқинлар юз -кўзидаги чуқур қайғу — ҳасрат сояларини, гўдакларнинг кўз ёшларини ўзида акс этдирган пайтлари, биронта тош ё ғишт парчасини олиб, ўзини ўзи уриб, чил парчин қилиб, синдиришни ўйлайди, аммо бунга журъат этолмайди.
— Кошки бу кўзгу, ўргимчак инлари осилган ташландиқ кулбам деразасининг қаровсиз ойналари каби чангу ғуборлардан хиралашса, ахмоқ, мустабид, телба ҳукмдорлар бошлаган қонли урушларни, ўз курсисида қолиши учун миллионлаб ёш йигитларни уруш деб аталган гўштқиймалагичга ташлаётган нодон, авторитар, мустабид ҳукмдор сабаб, қулоқларигача санкциялар ботқоғига ботган жамиятни, сўз, фикр ва матбуот эркинлигидан жудо этилган шўрлик, мазлум халқларни акс этдирмасайдим! — дейди у, совуқ куз зулматида борлиқни савалаб ёғаётган ёмғирдай аччиқ — аччиқ пичирлаб.
Кўзгуга эса, буйруқ бериб бўлмайди. Кўзгу ўз мижозининг камчиликларини аёвсиз, рўйи рост кўрсатиб, ўз сурат ва сийратини тўғрилаб олишга, тўғри яшашга, ҳалол ишлашга чорлагувчи беминнат, соғлом ва ҳақгўй мухолифат кабидир.
Шулар ҳақда ўйлар экан, Донотело кўчада ўзларига ўхшаш кўзгуларнинг кўзларини қамаштириб, бир -бирларини ўзларида акс этдириб, ялтиллаб, ярақлаб, қаёққадир мақсадсиз кетиб бораётган қинғир, қабариқ кўзгу оломонига ич -ичидан ғойибона ачинади, уларга раҳми келади. Уйдаги кўзгу эса, бошқа гап. У кўзгуга қараган захотингиз, сиз кўзгуга эмас, аксинча, кўзгу, ўзи сезмаган ҳолда сизга айланади. Яна бир сирли ва илоҳий кўзгу борки, у кўнгил кўзгусидир. Бу кўзгуни синдириш учун тош ё ғиштнинг кераги йўқ. Уни битта сўз билан ҳам чил — парчин қилиш мумкин. Синган қалб кўзгуси кўзга кўринмагани учунми, унинг синган пайтдаги жаранглаган товуши эшитилмайди ва у синса ямаб, чегалаб, бутлаб ҳам бўлмайди. Чилпарчин бўлган қалб кўзгусининг синиқлари, худди, айлантирсанг, турли фантастик шакл — шамоил ҳосил қилгувчи колейдоскопдаги майда шиша синиқлари каби ўша кўзгуга айланган одам ичида, бир умр шиқирлаб юраверади. У кўзгуда кўзгуга айланган шаффоф одамнинг болалиги ўтган жойлар, аллақачон бузилиб, ўрнига шаҳар барпо этилган, кўклам чоғи лойпахса томида қуртена, қарғатирноқлар ўсиб, лолақизғалдоқлар очилиб ётган пастак лойпахса томли қадрдон қишлоқ уйлари, кўчалар, пахта пайкаллари, дала шийпони, кетмонларининг тиғи офтоб нурида ярақлаб, далаларда меҳнат қилаётган дехқонлар, ер бағирлаб учаётган қалдирғочлар, толга осилган трактор лемехини чўян мурват билан уриб, одамларни тушликка чақираётган ошпаз хотин, Кланг! -Кланг! Кланг! -дея узоқ — узоқларга таралгувчи занг товуши, кимсасиз пода йўли узра жимирлаган сароб, каккулар сайраётган жийдазор, олис дала увотлари, танасига қулоч этмас мирзатеракларда, толларда, бақатеракларда чуғур чуғур сайраб, қулоқни батанга келтирадиган даражада шовқин солгувчи муросасиз, жанжалкаш шом чумчуқлари, узоқларда даранглаган пақир, бузоқнинг маҳзун марагани, эшикларнинг ғижирлаб очилгани, жизиллаётган қозон, қозонга урилаётган кафгир товушини ҳам қўятуринг, ҳатто оч қолган қонхўр искабтопарларнинг маҳзун, аянчли ғинғиллашигача аниқ -тиниқ эшитилгувчи шомги ғариб, ювош сукунат ва далалар узра, худди ипи қўлдан чиққан пуфак каби осмону фалакка сассиз садосиз, оҳиста кўтарилаётган ой худди ҳозиргидай акс этиб тураверади. Донотело чақмоқлар чақиб, момақалдироқлар бўкиргувчи ёмғирли кунлар, соябон остида кўлмакларни хатлаб ўтаётган маҳал кўлмак кўзгусида жилваланган ўз аксини, ўйчан қиёфасини кўлмак кўзгуси ўз ҳотирасида сақлаб қолишига, бу дунёда барча мавжудодларнинг, ҳатто тошнинг ҳам ҳотираси бор эканлигига зўр бериб, ўзини ишонтирмоқчи бўлади. Аслида, кўзгу одам боласига энди у қадар янгилик эмас. Негаки, у яралмасидан аввал ҳам бор эди. Денгиз, дарё ва бошқа тиниқ сув ҳавзаларида, челакдаги, ёхуд чўмичдаги сувда осмон, булутлар, ой ва юлдузлар акс этар эди, лапанглаб, жилваланар эди. Лекин, кўзгу кашф этилгач, одамлар унга энг сирли мўъжизага қарагандай термуладиган бўлдилар — ўйлайди у. Шундай ўйлар оғушида, ховуз сувининг шаффоф кўзгуси узра илдиз отган кўзагулларга, нилуфарларга, сув тубида худди аквариумдагидай бемалол лапанглаб, билтанглаётган балиқларга ҳайратла термулган Донотело, балиқларнинг соқов эмаслиги, улар нигохлари ёрдамида бир бирлари билан нималар ҳақидадир ўзаро мулоқат қилишлари, уларни тушуниш учун эса, одамзод қунт билан ўқиб, балиқ тилини ўрганиши керак деган пираворд, абсурд, қатъий бир хулосага келади. Ҳаммадан ҳам, кўзгунинг реактив тезлиги Донотелони қаттиқ ҳайратлантиради. Дарҳақиқат, кўзгуга қараган онингиз, аксингиз ҳам нур тезлигида сизга шу ондаёқ ялт этиб қарайди. Кулсангиз, кулади, хўмрайсангиз, у ҳам дарров қовоғини уяди. Гўё кўзгу ичида сизни зимдан, мунтазам кузатиб юрадиган, сизга икки томчи сув каби ўхшайдиган, энг оғир дамларда ҳам сиздан юз ўгирмайдиган, ҳеч қачон сизга хиёнат қилмайдиган меҳрибон, ҳайриҳох, садоқатли дўстингиз, қиёфадошингиз яшайдигандай туюлаверади. Дарвоқе, кўзгу чиндан ҳам ростгўйми? Йўқ, албатта. Кўзгу алдайди, у ҳаммани лақиллатади.Сизни ўзингизга чиройли қилиб кўрсатаверади яъни. Яхшиям денг, кўзгу алдайди. Йўқса, сиз ўзингизнинг асл башарангизни кўриб, қўрқувдан юрагингиз кеч кузги боғдагии анордай тарс ёрилиб, тил тортмай ўлар эдингиз. Агар кўзгу алдамаса, сиз ўзингизни дунёдаги энг олийжаноб, энг ростгўй, энг ақлли, бу оламда билмайдиган нарсасининг ўзи йўқ даҳо, файласуф донишманд олим, фариштадай бегунох, мабодо пўк этиб ўлса, Жаннатга ҳаммадан олдин киришга шахсан Яратганнинг ўзидан кафолат олган, Жаннат калитини иштонбоғига осиб олган одамдай сезиб, кўзгуга лаққа тушиб юраверган бўлар эдингиз. Ёлғиз одам кўзгуга боқса, ўзининг ёлғиз эмаслигини сезади, худди ховуз устида учиб юриб, тиниқ сувда ўз аксини кўрган ва бу сукунатда ўзимга ўхшаган яна бир беозор мавжудод парвоз қилмоқда экан дея ўйлагувчи қонсиз, рангпар, ювош капалак каби. Кўзгу ўз мижозининг ички дунёсини яширади. Мижознинг мўридай қорайиб ётган қалбини кўриб, билиб турса ҳам, уни атайлаб алдайди, зохирини акс этдиради, ботинини яширади. Яхшиям алдайди. Кўзгуга айланган одам эса, бунинг акси. У ўз мижозини алдамайди. Унинг қабих ва разил кимса эканини билсада, унга: -Хафа бўлмангу, лекин сиз одам эмас, хайвонсиз, чўчқасиз, шайтонсиз! — дея айтгани журъат этолмайди. Боринг, ана, айтди ҳам дейлик. Бу билан нима ўзгаради?Айтгани билан, унинг кўзгуга айланиб қолганидан бутунлай бехабар, қабих ва разил кимса; -Ҳа, тўғри айтасиз, мен ростдан ҳам, муваққат мансаб -мартаба, арзимаган моддий манфаат учун босқинчи ёвларга нафақат Ватан дорвозаларини очиб берадиган, балки ўз падари бузрукворини, қиблагохини ҳам қопга солиб, олиб чиқиб беришга тайёр, дунёдаги энг пасткаш, ифлос, сотқин, қўрқоқ, бахил, хасадгўй, манфур ва жирканч, ит эмган хароми, валадизиноман -дермиди? Демайди. Унданда хатарлиси, бордию сиз ҳамма ҳақида доимо яхши гапларни айтиб, ё ёзиб юрган бўлсангизу, сиз ҳақингизда биронта одам бир оғиз илиқ гап айтгани оғринса, бошингизга оғир кунлар тушганда, бир пайтлар сиз учун керак бўлса, ҳеч иккиланмай ўзини ўзи харакири қилиб, сўйиб ташлашга тайёрлигини изҳор этган дўстларингиз сиздан юз ўгириб, кўчада дуч келиб қолса, кўриб, кўрмаганга олиб, шундоқ ёнингиздан ўтиб кетаётган бир замон, кутилмаганда, ўша сиз ростгўй, шафқатсиз, безбет деб биладиганингиз — кўзгу лоп этиб, сизнинг ҳам дину диёнатли, виждонли, журъат -жасоратли, ҳалол, покдомон, яъни этаги тоза, рисоладагидай одам эканлигингизни акс этдириб юборса, дераза ойналари кир -чир, шифтидан ўргимчак инлари осилиб турадиган пастак, ташландиқ кулбангизда: -Э воҳ, бу дунёда мен ҳақимда ҳам бир оғиз илиқ гап айтгани оғринмайдиган, зохирий ва ботиний оламимни рўйи рост акс этдирадиган мавжудод ҳам бор эканку! -дея, жинчироқ шуъласида гоҳ улканлашиб, гоҳ қисқариб, девор узра хунук лопиллаётган соянгизга қўшилиб, хўрликдан елкаларингизни силкитиб, унсиз йиғлашингиз, қадр -қимматингизни бироз бўлсада жойига қўйган кўзгудан мангу миннатдор бўлиб, азбарои хурсандчиликдан ҳеч кимга ҳеч нарсадан шикоят қилмай, жимгина жонингизни Жабборга топшириб, бу шафқатсиз фано тупроғини тарк этишингиз ҳеч гап эмас. Лекин, негадир, Донотело ўлишни сира истамайди, мангу роҳат фароғат маскани Жаннатга шошилмайди. Қайтага, Худодан ўзига узоқ умр тилайди. У, ўйлай -ўйлай, охири қабариқ кўзгу оломонидан қутилиш чорасини топди ва бир тонг, керакли анжомларни, ёзган чизган қўлёзмаларини ва ўзи учун бебаҳо бойлик, хазина хисобланган ноёб китобларини йўл қопчиғига жойлаб, биринчи электричка билан қишлоқ томон жўнади. Ахир, кўзгуга айланиб қолган одам учун «Тез ёрдам», «Ўт ўчирувчилар командаси» ва полисия хизмат автоуловининг одам миясини пармалаб тешиб, юрагини шишириб, бўғзига тиқувчи дахшатли чинқириғидан, завод фабрикаларнинг радиоактив чиқиндилари тасиридан, заҳарли тутунларидан ҳоли баҳаво қишлоқ — қримда чечаклар чамани очилиб ётган ўтлоқлардаги ўт — ўланларни, осуда сукунатга ҳалал бермай, унсиз учганича, кимсасиз дала йўлларини, сўқмоқларни пайпаслаб, далада ўсган ёввойи гуллар дудоғидан авайлаб ўпиб, тошдан, тошга қўнгувчи капалакларни, чивинларни думи ва қулоқлари ёрдамида хайдаб, тол соясида роҳатдан кўзларини юмиб, бир маромда кавш қайтараётган сигирларни, ўтлашдан бир зум тўхтаб, бир бирларига бош ирғагувчи отларни, беданалар сайраётган буғдойзорларни, жарқалдирғоч, кўкқарғалар тешиб, ин қурган, холланд пишлоғи каби илма -тешик дарё жарликларини, шамолларда шаршарадек шовуллагувчи соҳил толларини акс этдириб яшашдан ҳам улканроқ бахт борми бу дунёда? Шундай хаёллар билан қишлоққа етгач, Донотело, сакраб электричкадан тушди. Қишлоқ ҳавоси муздек, мусаффо ва ёқимли. Донотело кенг далани кесиб ўтаётиб, буғдойзор оралаб кетган илонизи сўқмоқда бир зум тўхтади ва жийдазор томонда сайраётган какку оҳига қулоқ тутди. Сўнг, уфқларга туташиб кетган далаларни, толзорларни, боғу роғларни ўзида акс этдириб бораркан, кутилмаганда, дала кезиб, тезак териб юрган кўхликкина аёлга дуч келди ва салом аликдан сўнг, ўзини таништирар экан, ўз навбатида аёлнинг исмини сўради.
-Менинг исмим Асал-деди ёл, чиройли жилмайиб.
-Исмингиз жисмингиза мос, гўзал аёл экансиз. Сизни кўриб, кўзларим қамашиб кетганидан сездимки, сиз ҳам шаффаф ва мусаффо кўзгуга айланган одамлар тоифасидан экансиз. Сизни учратганимдан ва танишганимдан хурсандман -деди Донотело.
-Э, қўйсангизчи. Қанақа кўзгу? Кўзгу бўлсам, аллақачон чил -чил синиб, адойи тамом бўлардим -маъюсланди Асал.
-Нега? — ажабланди Донотело.
-Чунки эрим, ҳар куни қўлида ошпичоқ ё ойболта билан мени ховлима ховли тирқиратиб, қувиб, болаларимни чирқиратиб, қўрқитиб, дод дегизиб, сочларимдан судраб, тўғри келган жойимга уриб, тепиб, молдай дўппослайди -жавоб берди Асал.
-Нега уради? Урса, индамай тураверасизми? Қўни қўшниларни ёрдамга чақирмайсизми? Участкавой мелиса қаёққа қарайди? Маҳалла комитети бор. Оқсоқоллар эрингизнии бундай ўртага олиб, насихат қилиб, тартибга чақириб, эсини киритиб қўйса бўлмайдими? Ахир, у сизни болта билан чопиб, ё пичоқ билан чавақлаб қўйса нима бўлади? Ё эрингиз руҳий касалмилар? -деди, бадтар ҳайрон бўлиб Донотело.
-Йўқ, эрим жинни эмас, шоир. Яхши шеърлар ёзади. Яқинда бир шеъри «Адабиёт оқшомлари» газетасида чоп этилди -деди Асал.
-О, шунақа денг? Эрингиз шеър ёзсалар, шеъри газетада чоп этилган бўлса, туппа тузук одам эканку!- деди, қизиқиб, Донотело.
-Деворий газетада — маъюс жилмайди Асал.
-Э, шундайми? Тушунарли -деди Донотело. Кейин, давом этди:
-Хоним, хафа бўлмангу, мен барибир бу гапларингизга ишонмайман. Ахир, шоир одам ўз юриш — туриши, одоб — ахлоқи билан ҳаммага ўрнак бўладиган зиёлий бўлса. Зиёлий одам ҳеч қачон ўз хотинини дўппосламайди, қўлида ошпичоқ, ойболта билан уни ховлима ховли қувмайди.Фақат руҳан носоғлом одамгина шундай қилиши мумкин — деди у.
-Биласизми, гап шундаки, эрим ичкиликка муккасидан кетган шиша ғариби. Ичкилик ичиб олса, тамом. Бир зумда қип -қизил жиннига айланади, қолади. Бирон жойда ёлчитиб ишламайди.Tўғрироғи, иш берувчилар уни ишга олгани қўрқадилар. Ишхондаги нарсаларни ўғирлаб олиб чиқиб, сотиб ичиб юборади ё мастликда оғзидаги сигарет билан ухлаб қолиб, корхонга ўт қўйворади дея ўйлайдилар. Ҳуллас, эрим топганини ичади. Менинг тезак териб, сотиб, тўплаган пулларимни ҳам тортиб олиб, ичиб қўяди. Нима қилай, у алкаш билан шартта ажрашиб, бирон ёққа кетиб юборай десам, иккита қоракўз, норасида болаларим бор.Уларни кимнинг этагига соламан? Сабр қиламанда. Пешаном қурсин, шўр экан… Эрим ичкилик ичгани учунми, оиламизда барака йўқ. Болаларимни қуруқ нон -чой билан боқаман. Иссиқ овқат қилгани масаллиқ қайда?Ойда бир иссиқ овқатга оғзи тегмайдиган болаларим ҳеч йўқ йилда бир қулоқлари қирсиллаб гўшт емайди -деди Асал, тезак тўла қанор қоп устида ўтирганича, узоқ узоқларга ғамгин термулиб.
-Донотело, савол берганингизга ҳам қаттиқ пушаймон бўлиб, шўрпешона аёлга ва унинг бечора фарзандларига ич — ичидан ачиниб кетди.
Асал яна нимадир демоқчи бўлиб, оғиз жафтлаган пайт, кутилмаганда йиқилиб, қоқилиб, туртиниб келаётган эрини кўриб, эсхонаси чиқди.
-Вой, эрим келяпти. Қочинг! У сизни ўлдириб қўйиши мумкин! -деди, дахшат ичра ранги бўздай оқариб, Асал, Донотелони яқинлашиб келаётган хатардан огохлантириб.
Донотело, гарчанд ўзининг мушт тегса чил чил синиши мумкин бўлган омонат ва шаффоф кўзгуга айланганни билсада, жафокаш аёл Асални ташалаб, қочиб кетишга уялди.
Бу оарда Асалнинг эри қўлида ярим килоча келадиган тош билан бақира бошлади.
-Вай, мараааааз! «Мен сизга ҳеч қачон хиёнат қилмаганман, бундан кейин ҳам хиёнат қилмайман» -дея қасам ичган эдингку, қанжиқ! Ким бу исқирт?! Ким деяпман сенга! Тезроқ жавоб бер, манжалақи!.. Кимсан, эй, хайвон! Нега менинг хотинимга гап отяпсан?! Сени дуэлга чақираман! Маълумотинг учун, ҳамма буюк шоирлар дуэлда ўлган! Мен ҳам сен билан бўладиган дуэлда шахид бўлмоқчиман!Секундантингни ёлла!..Револьвернинг кераги йўқ! Сени шу оддий тош билан асфаласофинга жўнатаман! -деди, қўлидаги ярим килоча келадиган тошни отишга шайланаркан, мастликдан кўзлари гўлайган Асалнинг эри.
Донотело шиша ғарибининг қўлидаги ярим килоча келадиган вазмин тошга ҳавотили қараркан: — Омонат кўзгуга айланиб қолмаганимда ҳам бошқа гап эди -дея хаёлидан ўтказди. Кейин тарихий фожиянинг олдини олиш мақсадида, Асалнинг эрини инсофга чақириб, шоша -пиша гапира бошлади.
-Ўзингизни босинг, жаноб! Эхтиросга берилманг! Мен шунчаки шаҳардан келган бир меҳмон. Хотинингиздан йўл сўраб турган эдим. Илтимос, қўлингиздаги тошни ташланг!..Биродар, ҳайги, нима десам экан?.. Қисқаси, мен, яқинда Худонинг қудрати билан кўзуга айланиб қолганман! Тушуняпсизми?! Менга тош тегса тамом. Чил -чил синиб, шундоқ кўз ўнгингизда бир халта шиша синиғига айланишим мумкин! Сиз отмоқчи бўлиб турган нарса қимматбаҳо тош, яъни олмосми, олтинми бўлса ҳам майли эди -деди, ҳамон майхўрнинг қўлидаги тошдан кўзларини узмай, Донотело, ҳавотир ичра.
Шу маҳал Асалнинг эри: -Куф -суф! — дея тошга дам солди. Сўнг: -Менинг қўлим эмас, қадим замонлар Ватанимизга бостириб келган минглаб босқинчиларни тош билан уриб ўлдирган қаҳрамон бобомиз Муқбил тошотар ҳазратларининг қўли! -дея бақирганича, қулочкашлаб туриб, қўлидаги тошни Донотелога қарата отди. Бу пайт, минг афсус ва надоматлар бўлсинки, Донотело учун қочишнинг деярли имкони қолмаган эди.
Асалнинг турмуш ўртоғи қулочкашлаб отган тош кутилмаганда аниқ мўлжалга тегар экан, Донотелонинг боши тарвуздай тарс этиб ёрилди ва у хушини йўқотиб, ўт -ўланлар устига гурсиллаб қулади. Майхўр, гўё ҳеч нарса бўлмагандай, «Войдод, ким бооор?! Мусулмонлар! Ёрдам беринглааар! -дея орқа — олдига қарамай қочиб бораётган шўрлик хотинининг ортидан қувлаб кетди.
Донотело, анчадан кейин ўзига келаркан, кўм -кўк, поёнсиз осмонга, шошқин булутларга термулди. Севинчдан кўзлари жиққа ёшга тўлди.
-Ҳайрият! Мен кўзгу эмас эканман! Мен ҳам одам эканман, одам! -деди у, борлиқни савалаб ёғаётган баҳор ёмғирлари каби пичирлаб…
17-06-2024.
Кеч соат 8:10.
Канада, Онтарио.
***************************************
Xoldor Vulqon
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi
Donotelo
(Hikoya)
Donotelo tongda soqol qirtishlayotib, ko‘zgugu boqqanicha qattiq qo‘rqib ketdi.
Yo‘q, u oqargan sochlari siyraklashib, tepakal boshi qovoqqa o‘xshab qolgani uchun emas, balki o‘zining, tosh bilan ursa, chil -chil sinib ketishi mumkin bo‘lgan omonat ko‘zgu ekanini, ayni payt, o‘zi aks etayotgan ko‘zguni, xuddi ko‘zgu kabi o‘zida aks etdirayotganini sezib qoldi.
Darvoqe, dunyoda ko‘zguga aylanish va o‘zining ko‘zguga aylanib qolganini sezib yashash qanchalar mashaqqatli ekanini faqat ko‘zguga aylangan odamlargina biladilar.
Axir, o‘zingiz o‘ylang, ko‘zguga aylangan omonat odamga bironta bola otgan daydi tosh yo g‘isht parchasi kelib, tegsa, yo tumanda ko‘rmay, bironta yo‘lovchi bilan tasodifan to‘qnashib ketsa, yo bo‘lmasa, daraxt, yoki, beton simyog‘ochga o‘zini urilsa, u shu ondayoq jaranglab, chil -chil sinib, to‘kilib, bir uyum shisha sinig‘iga aylanishi mumkinda. Keyin xo‘mraygan farrosh norozi qiyofada g‘udranib, uning siniqlarini supurib, to‘plab, axlat qutisiga uloqtirishi aniq.
Ha, jismu jasadi shishaga do‘ngan, shaffof odamga oson tutib bo‘lmaydi. Donotelo o‘sha tong ko‘zguga qaramasa, soqol qirtishlamasa ham bo‘lar ekan. Nega qaradi ko‘zguga? Soqoli o‘ssa, o‘sib yuravermasmidi, tizzasiga tushib, shayton arava haydagan paytlari shamolda xilpirab, ko‘cha ko‘yda bola baqraga kayfiyat bag‘ishlab. O‘sha voqeadan keyin Donotelo ishga ketayotib va qaytayotib, jamoat transportlarida juda ehtiyotkorlik bilan harakatlanadigan bo‘ldi.
Odam tirbant avtobuslarda tajang yo‘lovchilarning birini akamsiz, boshqasini pochchamsiz deya iloji boricha ularning jig‘iga tegmaslikka harakat qiladi. Xudo ko‘rsatmasin, bironta janjalkash, tajang yo‘lovchi tirsagi bilan biqiniga bir turtsa, tamom, Donotelo shu ondayoq shriq etib, bir xalta shisha sinig‘iga aylanadi. Shu unga kerakmi? Yo‘q, albatta. Bunday olib qaralsa, ko‘chalarni to‘ldirib borayotgan yo‘lovchilarning ko‘pchiligi allaqachon ko‘zgugu aylanib bo‘lganliklarini, hammalari yaraqlab, yarqirab, o‘zlari sezmagan holda, o‘zlarida bir birlarini aks etdirib borayotganlarini sezmaydilar hatto. Donotelo to kulgi xonasiga o‘rnatiladigan qabariq, qiyshiq oynalarga aylangan odamlarni uchratmagunicha, «Bu dunyodagi hamma odamlar bir hil, rostgo‘y, shaffof va beshafqat ko‘zgu» degan o‘z fikri ojizida sobit yuraverdi. Ammo, qing‘ir ko‘zgularga ko‘zi tushishi bilanoq, burni qovunday, og‘zi o‘raday, qulog‘i patnisday, ko‘zlari xitoyi chiniy kosaday, qorni qopday, ingichka bo‘yni haddan tashqari uzayib, qo‘llari dashtdagi tovushqonning old oyoqlari kabi qisqarib, kalta oyoqlari qiyshayib ko‘rinarkan, o‘zini o‘zi tanimay, kulgisi qistab, qaxqaxa otib yuborib, qing‘ir oynaga aylanib qolgan baxil, qalbi qora, xasadgo‘y kimsalarning fisqu fasodlariga, fitnalariga, tuxmatlariga, malomatlariga uchramaslik uchun ham u qabariq ko‘zgularga iloji boricha qaramaganim ma’qul degan qarorga keldi. Odamzod shaffof, tiniq ko‘zgugu aylangan kunidan boshlab, ming -ming odam olomoni ichida ham o‘zini, xuddi ota -onasi yo‘q yetimday, tog‘ o‘ngirlarida o‘z ovozining aks -sadosi bilan suhbatlashadigan yarim yovvoyi odamday yolg‘iz his etaveradi va harchand urinmasin, baribir, qayta odamga aylanolmaydi. Borliq uning istak — irodasiga qarshi unda muttasil aks etaveradi ya’ni. Ba’zan, o‘ziga o‘zi: -Men ko‘zgu emasman! — deya o‘zini ishontirishga urinasada, aksiga olib, badtar jilvalanib, tevarakda yuz berayotgan hush -nohush voqea , hodisalarni, xususan, kitob o‘qigani haqida emas, balki kecha bir yashiq aroqni to‘rt kishi ichib yuborganlari, kamiga nasha chekib, qotib qolganlari haqida maqtanguvchi, jaxolat va naxs botqog‘iga botgan avlodlar olomonini o‘zida, o‘z hoxishiga qarshi uziliksiz aks etdiraveradi. Ko‘zguga aylangan odam, dunyoda yuz berayotgan qonli urushlarni, jangu jadallarda nohaq qurbon bo‘layotgan ming -minglab soldatlaru, qo‘ltiqtayoqda qush kabi dikonglab, xakkalab yurguvchi mayib, majrux ishga yaroqsiz nogironlarni, bog‘chalarida bemalol o‘ynolmaydigan, urush tufayli yetim qolgan begunox bolalarni, maktablarda ta’lim ololmay, savodsiz to‘daga aylangan yosh avlodni, vayron qilingan shahru qishloqlarni, yuk -taqini aravalarga yuklab, o‘z tug‘ilib o‘sgan Vatanlarini majburan tark etib, g‘urbatga yuzlangan millionlab nochor qochqinlar yuz -ko‘zidagi chuqur qayg‘u — hasrat soyalarini, go‘daklarning ko‘z yoshlarini o‘zida aks etdirgan paytlari, bironta tosh yo g‘isht parchasini olib, o‘zini o‘zi urib, chil parchin qilib, sindirishni o‘ylaydi, ammo bunga jur’at etolmaydi.
— Koshki bu ko‘zgu, o‘rgimchak inlari osilgan tashlandiq kulbam derazasining qarovsiz oynalari kabi changu g‘uborlardan xiralashsa, axmoq, mustabid, telba hukmdorlar boshlagan qonli urushlarni, o‘z kursisida qolishi uchun millionlab yosh yigitlarni urush deb atalgan go‘shtqiymalagichga tashlayotgan nodon, avtoritar, mustabid hukmdor sabab, quloqlarigacha sanksiyalar botqog‘iga botgan jamiyatni, so‘z, fikr va matbuot erkinligidan judo etilgan sho‘rlik, mazlum xalqlarni aks etdirmasaydim! — deydi u, sovuq kuz zulmatida borliqni savalab yog‘ayotgan yomg‘irday achchiq — achchiq pichirlab.
Ko‘zguga esa, buyruq berib bo‘lmaydi. Ko‘zgu o‘z mijozining kamchiliklarini ayovsiz, ro‘yi rost ko‘rsatib, o‘z surat va siyratini to‘g‘rilab olishga, to‘g‘ri yashashga, halol ishlashga chorlaguvchi beminnat, sog‘lom va haqgo‘y muxolifat kabidir.
Shular haqda o‘ylar ekan, Donotelo ko‘chada o‘zlariga o‘xshash ko‘zgularning ko‘zlarini qamashtirib, bir -birlarini o‘zlarida aks etdirib, yaltillab, yaraqlab, qayoqqadir maqsadsiz ketib borayotgan qing‘ir, qabariq ko‘zgu olomoniga ich -ichidan g‘oyibona achinadi, ularga rahmi keladi. Uydagi ko‘zgu esa, boshqa gap. U ko‘zguga qaragan zaxotingiz, siz ko‘zguga emas, aksincha, ko‘zgu, o‘zi sezmagan holda sizga aylanadi. Yana bir sirli va ilohiy ko‘zgu borki, u ko‘ngil ko‘zgusidir. Bu ko‘zguni sindirish uchun tosh yo g‘ishtning keragi yo‘q. Uni bitta so‘z bilan ham chil — parchin qilish mumkin. Singan qalb ko‘zgusi ko‘zga ko‘rinmagani uchunmi, uning singan paytdagi jaranglagan tovushi eshitilmaydi va u sinsa yamab, chegalab, butlab ham bo‘lmaydi. Chilparchin bo‘lgan qalb ko‘zgusining siniqlari, xuddi, aylantirsang, turli fantastik shakl — shamoil hosil qilguvchi koleydoskopdagi mayda shisha siniqlari kabi o‘sha ko‘zguga aylangan odam ichida, bir umr shiqirlab yuraveradi. U ko‘zguda ko‘zguga aylangan shaffof odamning bolaligi o‘tgan joylar, allaqachon buzilib, o‘rniga shahar barpo etilgan, ko‘klam chog‘i loypaxsa tomida qurtena, qarg‘atirnoqlar o‘sib, lolaqizg‘aldoqlar ochilib yotgan pastak loypaxsa tomli qadrdon qishloq uylari, ko‘chalar, paxta paykallari, dala shiyponi, ketmonlarining tig‘i oftob nurida yaraqlab, dalalarda mehnat qilayotgan dexqonlar, yer bag‘irlab uchayotgan qaldirg‘ochlar, tolga osilgan traktor lemexini cho‘yan murvat bilan urib, odamlarni tushlikka chaqirayotgan oshpaz xotin, Klang! -Klang! Klang! -deya uzoq — uzoqlarga taralguvchi zang tovushi, kimsasiz poda yo‘li uzra jimirlagan sarob, kakkular sayrayotgan jiydazor, olis dala uvotlari, tanasiga quloch etmas mirzateraklarda, tollarda, baqateraklarda chug‘ur chug‘ur sayrab, quloqni batanga keltiradigan darajada shovqin solguvchi murosasiz, janjalkash shom chumchuqlari, uzoqlarda daranglagan paqir, buzoqning mahzun maragani, eshiklarning g‘ijirlab ochilgani, jizillayotgan qozon, qozonga urilayotgan kafgir tovushini ham qo‘yaturing, hatto och qolgan qonxo‘r iskabtoparlarning mahzun, ayanchli g‘ing‘illashigacha aniq -tiniq eshitilguvchi shomgi g‘arib, yuvosh sukunat va dalalar uzra, xuddi ipi qo‘ldan chiqqan pufak kabi osmonu falakka sassiz sadosiz, ohista ko‘tarilayotgan oy xuddi hozirgiday aks etib turaveradi. Donotelo chaqmoqlar chaqib, momaqaldiroqlar bo‘kirguvchi yomg‘irli kunlar, soyabon ostida ko‘lmaklarni xatlab o‘tayotgan mahal ko‘lmak ko‘zgusida jilvalangan o‘z aksini, o‘ychan qiyofasini ko‘lmak ko‘zgusi o‘z hotirasida saqlab qolishiga, bu dunyoda barcha mavjudodlarning, hatto toshning ham hotirasi bor ekanligiga zo‘r berib, o‘zini ishontirmoqchi bo‘ladi. Aslida, ko‘zgu odam bolasiga endi u qadar yangilik emas. Negaki, u yaralmasidan avval ham bor edi. Dengiz, daryo va boshqa tiniq suv havzalarida, chelakdagi, yoxud cho‘michdagi suvda osmon, bulutlar, oy va yulduzlar aks etar edi, lapanglab, jilvalanar edi. Lekin, ko‘zgu kashf etilgach, odamlar unga eng sirli mo‘jizaga qaraganday termuladigan bo‘ldilar — o‘ylaydi u. Shunday o‘ylar og‘ushida, xovuz suvining shaffof ko‘zgusi uzra ildiz otgan ko‘zagullarga, nilufarlarga, suv tubida xuddi akvariumdagiday bemalol lapanglab, biltanglayotgan baliqlarga hayratla termulgan Donotelo, baliqlarning soqov emasligi, ular nigoxlari yordamida bir birlari bilan nimalar haqidadir o‘zaro muloqat qilishlari, ularni tushunish uchun esa, odamzod qunt bilan o‘qib, baliq tilini o‘rganishi kerak degan piravord, absurd, qat’iy bir xulosaga keladi. Hammadan ham, ko‘zguning reaktiv tezligi Donoteloni qattiq hayratlantiradi. Darhaqiqat, ko‘zguga qaragan oningiz, aksingiz ham nur tezligida sizga shu ondayoq yalt etib qaraydi. Kulsangiz, kuladi, xo‘mraysangiz, u ham darrov qovog‘ini uyadi. Go‘yo ko‘zgu ichida sizni zimdan, muntazam kuzatib yuradigan, sizga ikki tomchi suv kabi o‘xshaydigan, eng og‘ir damlarda ham sizdan yuz o‘girmaydigan, hech qachon sizga xiyonat qilmaydigan mehribon, hayrihox, sadoqatli do‘stingiz, qiyofadoshingiz yashaydiganday tuyulaveradi. Darvoqe, ko‘zgu chindan ham rostgo‘ymi? Yo‘q, albatta. Ko‘zgu aldaydi, u hammani laqillatadi.Sizni o‘zingizga chiroyli qilib ko‘rsataveradi ya’ni. Yaxshiyam deng, ko‘zgu aldaydi. Yo‘qsa, siz o‘zingizning asl basharangizni ko‘rib, qo‘rquvdan yuragingiz kech kuzgi bog‘dagii anorday tars yorilib, til tortmay o‘lar edingiz. Agar ko‘zgu aldamasa, siz o‘zingizni dunyodagi eng oliyjanob, eng rostgo‘y, eng aqlli, bu olamda bilmaydigan narsasining o‘zi yo‘q daho, faylasuf donishmand olim, farishtaday begunox, mabodo po‘k etib o‘lsa, Jannatga hammadan oldin kirishga shaxsan Yaratganning o‘zidan kafolat olgan, Jannat kalitini ishtonbog‘iga osib olgan odamday sezib, ko‘zguga laqqa tushib yuravergan bo‘lar edingiz. Yolg‘iz odam ko‘zguga boqsa, o‘zining yolg‘iz emasligini sezadi, xuddi xovuz ustida uchib yurib, tiniq suvda o‘z aksini ko‘rgan va bu sukunatda o‘zimga o‘xshagan yana bir beozor mavjudod parvoz qilmoqda ekan deya o‘ylaguvchi qonsiz, rangpar, yuvosh kapalak kabi. Ko‘zgu o‘z mijozining ichki dunyosini yashiradi. Mijozning mo‘riday qorayib yotgan qalbini ko‘rib, bilib tursa ham, uni ataylab aldaydi, zoxirini aks etdiradi, botinini yashiradi. Yaxshiyam aldaydi. Ko‘zguga aylangan odam esa, buning aksi. U o‘z mijozini aldamaydi. Uning qabix va razil kimsa ekanini bilsada, unga: -Xafa bo‘lmangu, lekin siz odam emas, xayvonsiz, cho‘chqasiz, shaytonsiz! — deya aytgani jur’at etolmaydi. Boring, ana, aytdi ham deylik. Bu bilan nima o‘zgaradi?Aytgani bilan, uning ko‘zguga aylanib qolganidan butunlay bexabar, qabix va razil kimsa; -Ha, to‘g‘ri aytasiz, men rostdan ham, muvaqqat mansab -martaba, arzimagan moddiy manfaat uchun bosqinchi yovlarga nafaqat Vatan dorvozalarini ochib beradigan, balki o‘z padari buzrukvorini, qiblagoxini ham qopga solib, olib chiqib berishga tayyor, dunyodagi eng pastkash, iflos, sotqin, qo‘rqoq, baxil, xasadgo‘y, manfur va jirkanch, it emgan xaromi, valadizinoman -dermidi? Demaydi. Undanda xatarlisi, bordiyu siz hamma haqida doimo yaxshi gaplarni aytib, yo yozib yurgan bo‘lsangizu, siz haqingizda bironta odam bir og‘iz iliq gap aytgani og‘rinsa, boshingizga og‘ir kunlar tushganda, bir paytlar siz uchun kerak bo‘lsa, hech ikkilanmay o‘zini o‘zi xarakiri qilib, so‘yib tashlashga tayyorligini izhor etgan do‘stlaringiz sizdan yuz o‘girib, ko‘chada duch kelib qolsa, ko‘rib, ko‘rmaganga olib, shundoq yoningizdan o‘tib ketayotgan bir zamon, kutilmaganda, o‘sha siz rostgo‘y, shafqatsiz, bezbet deb biladiganingiz — ko‘zgu lop etib, sizning ham dinu diyonatli, vijdonli, jur’at -jasoratli, halol, pokdomon, ya’ni etagi toza, risoladagiday odam ekanligingizni aks etdirib yuborsa, deraza oynalari kir -chir, shiftidan o‘rgimchak inlari osilib turadigan pastak, tashlandiq kulbangizda: -E voh, bu dunyoda men haqimda ham bir og‘iz iliq gap aytgani og‘rinmaydigan, zoxiriy va botiniy olamimni ro‘yi rost aks etdiradigan mavjudod ham bor ekanku! -deya, jinchiroq shu’lasida goh ulkanlashib, goh qisqarib, devor uzra xunuk lopillayotgan soyangizga qo‘shilib, xo‘rlikdan yelkalaringizni silkitib, unsiz yig‘lashingiz, qadr -qimmatingizni biroz bo‘lsada joyiga qo‘ygan ko‘zgudan mangu minnatdor bo‘lib, azbaroi xursandchilikdan hech kimga hech narsadan shikoyat qilmay, jimgina joningizni Jabborga topshirib, bu shafqatsiz fano tuprog‘ini tark etishingiz hech gap emas. Lekin, negadir, Donotelo o‘lishni sira istamaydi, mangu rohat farog‘at maskani Jannatga shoshilmaydi. Qaytaga, Xudodan o‘ziga uzoq umr tilaydi. U, o‘ylay -o‘ylay, oxiri qabariq ko‘zgu olomonidan qutilish chorasini topdi va bir tong, kerakli anjomlarni, yozgan chizgan qo‘lyozmalarini va o‘zi uchun bebaho boylik, xazina xisoblangan noyob kitoblarini yo‘l qopchig‘iga joylab, birinchi elektrichka bilan qishloq tomon jo‘nadi. Axir, ko‘zguga aylanib qolgan odam uchun «Tez yordam», «O‘t o‘chiruvchilar komandasi» va polisiya xizmat avtoulovining odam miyasini parmalab teshib, yuragini shishirib, bo‘g‘ziga tiquvchi daxshatli chinqirig‘idan, zavod fabrikalarning radioaktiv chiqindilari tasiridan, zaharli tutunlaridan holi bahavo qishloq — qrimda chechaklar chamani ochilib yotgan o‘tloqlardagi o‘t — o‘lanlarni, osuda sukunatga halal bermay, unsiz uchganicha, kimsasiz dala yo‘llarini, so‘qmoqlarni paypaslab, dalada o‘sgan yovvoyi gullar dudog‘idan avaylab o‘pib, toshdan, toshga qo‘nguvchi kapalaklarni, chivinlarni dumi va quloqlari yordamida xaydab, tol soyasida rohatdan ko‘zlarini yumib, bir maromda kavsh qaytarayotgan sigirlarni, o‘tlashdan bir zum to‘xtab, bir birlariga bosh irg‘aguvchi otlarni, bedanalar sayrayotgan bug‘doyzorlarni, jarqaldirg‘och, ko‘kqarg‘alar teshib, in qurgan, xolland pishlog‘i kabi ilma -teshik daryo jarliklarini, shamollarda sharsharadek shovullaguvchi sohil tollarini aks etdirib yashashdan ham ulkanroq baxt bormi bu dunyoda? Shunday xayollar bilan qishloqqa yetgach, Donotelo, sakrab elektrichkadan tushdi. Qishloq havosi muzdek, musaffo va yoqimli. Donotelo keng dalani kesib o‘tayotib, bug‘doyzor oralab ketgan ilonizi so‘qmoqda bir zum to‘xtadi va jiydazor tomonda sayrayotgan kakku ohiga quloq tutdi. So‘ng, ufqlarga tutashib ketgan dalalarni, tolzorlarni, bog‘u rog‘larni o‘zida aks etdirib borarkan, kutilmaganda, dala kezib, tezak terib yurgan ko‘xlikkina ayolga duch keldi va salom alikdan so‘ng, o‘zini tanishtirar ekan, o‘z navbatida ayolning ismini so‘radi.
-Mening ismim Asal-dedi yol, chiroyli jilmayib.
-Ismingiz jismingiza mos, go‘zal ayol ekansiz. Sizni ko‘rib, ko‘zlarim qamashib ketganidan sezdimki, siz ham shaffaf va musaffo ko‘zguga aylangan odamlar toifasidan ekansiz. Sizni uchratganimdan va tanishganimdan xursandman -dedi Donotelo.
-E, qo‘ysangizchi. Qanaqa ko‘zgu? Ko‘zgu bo‘lsam, allaqachon chil -chil sinib, adoyi tamom bo‘lardim -ma’yuslandi Asal.
-Nega? — ajablandi Donotelo.
-Chunki erim, har kuni qo‘lida oshpichoq yo oybolta bilan meni xovlima xovli tirqiratib, quvib, bolalarimni chirqiratib, qo‘rqitib, dod degizib, sochlarimdan sudrab, to‘g‘ri kelgan joyimga urib, tepib, molday do‘pposlaydi -javob berdi Asal.
-Nega uradi? Ursa, indamay turaverasizmi? Qo‘ni qo‘shnilarni yordamga chaqirmaysizmi? Uchastkavoy melisa qayoqqa qaraydi? Mahalla komiteti bor. Oqsoqollar eringiznii bunday o‘rtaga olib, nasixat qilib, tartibga chaqirib, esini kiritib qo‘ysa bo‘lmaydimi? Axir, u sizni bolta bilan chopib, yo pichoq bilan chavaqlab qo‘ysa nima bo‘ladi? Yo eringiz ruhiy kasalmilar? -dedi, badtar hayron bo‘lib Donotelo.
-Yo‘q, erim jinni emas, shoir. Yaxshi she’rlar yozadi. Yaqinda bir she’ri «Adabiyot oqshomlari» gazetasida chop etildi -dedi Asal.
-O, shunaqa deng? Eringiz she’r yozsalar, she’ri gazetada chop etilgan bo‘lsa, tuppa tuzuk odam ekanku!- dedi, qiziqib, Donotelo.
-Devoriy gazetada — ma’yus jilmaydi Asal.
-E, shundaymi? Tushunarli -dedi Donotelo. Keyin, davom etdi:
-Xonim, xafa bo‘lmangu, men baribir bu gaplaringizga ishonmayman. Axir, shoir odam o‘z yurish — turishi, odob — axloqi bilan hammaga o‘rnak bo‘ladigan ziyoliy bo‘lsa. Ziyoliy odam hech qachon o‘z xotinini do‘pposlamaydi, qo‘lida oshpichoq, oybolta bilan uni xovlima xovli quvmaydi.Faqat ruhan nosog‘lom odamgina shunday qilishi mumkin — dedi u.
-Bilasizmi, gap shundaki, erim ichkilikka mukkasidan ketgan shisha g‘aribi. Ichkilik ichib olsa, tamom. Bir zumda qip -qizil jinniga aylanadi, qoladi. Biron joyda yolchitib ishlamaydi.To‘g‘rirog‘i, ish beruvchilar uni ishga olgani qo‘rqadilar. Ishxondagi narsalarni o‘g‘irlab olib chiqib, sotib ichib yuboradi yo mastlikda og‘zidagi sigaret bilan uxlab qolib, korxonga o‘t qo‘yvoradi deya o‘ylaydilar. Hullas, erim topganini ichadi. Mening tezak terib, sotib, to‘plagan pullarimni ham tortib olib, ichib qo‘yadi. Nima qilay, u alkash bilan shartta ajrashib, biron yoqqa ketib yuboray desam, ikkita qorako‘z, norasida bolalarim bor.Ularni kimning etagiga solaman? Sabr qilamanda. Peshanom qursin, sho‘r ekan… Erim ichkilik ichgani uchunmi, oilamizda baraka yo‘q. Bolalarimni quruq non -choy bilan boqaman. Issiq ovqat qilgani masalliq qayda?Oyda bir issiq ovqatga og‘zi tegmaydigan bolalarim hech yo‘q yilda bir quloqlari qirsillab go‘sht yemaydi -dedi Asal, tezak to‘la qanor qop ustida o‘tirganicha, uzoq uzoqlarga g‘amgin termulib.
-Donotelo, savol berganingizga ham qattiq pushaymon bo‘lib, sho‘rpeshona ayolga va uning bechora farzandlariga ich — ichidan achinib ketdi.
Asal yana nimadir demoqchi bo‘lib, og‘iz jaftlagan payt, kutilmaganda yiqilib, qoqilib, turtinib kelayotgan erini ko‘rib, esxonasi chiqdi.
-Voy, erim kelyapti. Qoching! U sizni o‘ldirib qo‘yishi mumkin! -dedi, daxshat ichra rangi bo‘zday oqarib, Asal, Donoteloni yaqinlashib kelayotgan xatardan ogoxlantirib.
Donotelo, garchand o‘zining musht tegsa chil chil sinishi mumkin bo‘lgan omonat va shaffof ko‘zguga aylanganni bilsada, jafokash ayol Asalni tashalab, qochib ketishga uyaldi.
Bu oarda Asalning eri qo‘lida yarim kilocha keladigan tosh bilan baqira boshladi.
-Vay, maraaaaaz! «Men sizga hech qachon xiyonat qilmaganman, bundan keyin ham xiyonat qilmayman» -deya qasam ichgan edingku, qanjiq! Kim bu isqirt?! Kim deyapman senga! Tezroq javob ber, manjalaqi!.. Kimsan, ey, xayvon! Nega mening xotinimga gap otyapsan?! Seni duelga chaqiraman! Ma’lumoting uchun, hamma buyuk shoirlar duelda o‘lgan! Men ham sen bilan bo‘ladigan duelda shaxid bo‘lmoqchiman!Sekundantingni yolla!..Revolverning keragi yo‘q! Seni shu oddiy tosh bilan asfalasofinga jo‘nataman! -dedi, qo‘lidagi yarim kilocha keladigan toshni otishga shaylanarkan, mastlikdan ko‘zlari go‘laygan Asalning eri.
Donotelo shisha g‘aribining qo‘lidagi yarim kilocha keladigan vazmin toshga havotili qararkan: — Omonat ko‘zguga aylanib qolmaganimda ham boshqa gap edi -deya xayolidan o‘tkazdi. Keyin tarixiy fojiyaning oldini olish maqsadida, Asalning erini insofga chaqirib, shosha -pisha gapira boshladi.
-O‘zingizni bosing, janob! Extirosga berilmang! Men shunchaki shahardan kelgan bir mehmon. Xotiningizdan yo‘l so‘rab turgan edim. Iltimos, qo‘lingizdagi toshni tashlang!..Birodar, haygi, nima desam ekan?.. Qisqasi, men, yaqinda Xudoning qudrati bilan ko‘zuga aylanib qolganman! Tushunyapsizmi?! Menga tosh tegsa tamom. Chil -chil sinib, shundoq ko‘z o‘ngingizda bir xalta shisha sinig‘iga aylanishim mumkin! Siz otmoqchi bo‘lib turgan narsa qimmatbaho tosh, ya’ni olmosmi, oltinmi bo‘lsa ham mayli edi -dedi, hamon mayxo‘rning qo‘lidagi toshdan ko‘zlarini uzmay, Donotelo, havotir ichra.
Shu mahal Asalning eri: -Kuf -suf! — deya toshga dam soldi. So‘ng: -Mening qo‘lim emas, qadim zamonlar Vatanimizga bostirib kelgan minglab bosqinchilarni tosh bilan urib o‘ldirgan qahramon bobomiz Muqbil toshotar hazratlarining qo‘li! -deya baqirganicha, qulochkashlab turib, qo‘lidagi toshni Donoteloga qarata otdi. Bu payt, ming afsus va nadomatlar bo‘lsinki, Donotelo uchun qochishning deyarli imkoni qolmagan edi.
Asalning turmush o‘rtog‘i qulochkashlab otgan tosh kutilmaganda aniq mo‘ljalga tegar ekan, Donoteloning boshi tarvuzday tars etib yorildi va u xushini yo‘qotib, o‘t -o‘lanlar ustiga gursillab quladi. Mayxo‘r, go‘yo hech narsa bo‘lmaganday, «Voydod, kim booor?! Musulmonlar! Yordam beringlaaar! -deya orqa — oldiga qaramay qochib borayotgan sho‘rlik xotinining ortidan quvlab ketdi.
Donotelo, anchadan keyin o‘ziga kelarkan, ko‘m -ko‘k, poyonsiz osmonga, shoshqin bulutlarga termuldi. Sevinchdan ko‘zlari jiqqa yoshga to‘ldi.
-Hayriyat! Men ko‘zgu emas ekanman! Men ham odam ekanman, odam! -dedi u, borliqni savalab yog‘ayotgan bahor yomg‘irlari kabi pichirlab…
17-06-2024.
Kech soat 8:10.
Kanada, Ontario.
