Темур Пўлатов
Ўзбекистон ва Тожикистон халқ ёзувчиси
Денгиз кўчманчилари
(қисса)
Баҳайбат баржада, флотдан ҳайдалган камида беш юзта хавфли жиноятчилар — маҳаллий сартларнинг йўлбошчилари бўлиши мумкин бўлган кимсалар ўрин олган бўлиб, улар дарё бўйидаги ботқоқликлар орасида лангар ташлаган; на катта, на кичик кемаларга тўп отиш масофасида унга яқинлашишга рухсат берилмаганди. Император бу муҳим маросимга шахсан ўзи ташриф буюрди, инчунун, махфийлик пардаси туширилган бу сузувчи қамоқхонани кўриб у жуда мамнун бўлди. Дарҳақиқат, ҳамма нарса оқилона ва ғайрат ила ташкил этилганди — сувайриғичлар ботқоқликлар узра ташланган, жиноятчиларнинг сувларини ўзларига тозартиришган ва бошқа мавжуд механизмлар билан сув ўтларини ювиб, югуриб, уларни маҳбуслар дастурхонига хушбўй ва тўйимли қилиб тортишганди. Ташкилотчилар, уларнинг сузувчи қамоқхонаси кўп асрлар мобайнида, цивилизацияли жамиятлар оқ танлиларнинг қора танлиларга нисбатан зўравонлиги сўнги дамга қадар қоралангунча ишлайди деб умид қилишарди. Аммо тасаддуқки, ҳатто энг мукаммал уйғунлаштирилган тизимларда ҳам ҳеч ким аҳамият бермайдиган кичик бўшлиқ бўлади ва табиат ҳеч қандай тартиботга бўйсунмаган ҳолда бу имкониятдан фойдаланади. Бўрон вақтида лангар ташламасдан очиқ денгизга кирган ва чексиз сувлар узра улоқиб кетган сузувчи қамоқхона билан ҳам шу ҳол рўй берди…
Негадир бу бахтсиз ҳодиса газеталар саҳифаларида ёритилмади, маърифатли онг узоқ вақт давомида бу ҳодисалар силсиласидан қоронғуда қолди. Алал-оқибат ҳокимият чалкашликлари шу даражага бориб етдики, либераллар бу даҳшатли сирни очиш учун ундан фойдаландилар.
Эркин фикрлайдиган доираларда шунчалик кўп мунозаралар ва тортишувлар бўлдики, улар ҳаёжонланиб, спортчи ва йўлбошчи Кўккўз исмли йигит изларини топиш ва сузувчи қамоқхонани азоблардан қутқариш учун дарҳол яхтада очиқ денгизга чиқишга қарор қилдилар…
Суюклиси рўмолча силкитиб у билан хайрлашган кундан бери ҳар кеча чироқлари пориллаб турадиган денгизни кўриш учун бу ерга келади, то сокин ва сирли туюлган ой нурлари сувлар сиртида ботиб кетгунча шу ердан қараб ўтиради…
Ниҳоят арвоҳга ўхшайдиган бу ёлғиз аёл маёқлар олдидан олисга қараб силжий бошлайди ва ерга тушаётган шаклу-шамойилининг кўринишидан шодлик туяди, худди тез орада у келадигандек, бироқ шу ерга келганда қизил қоровул маёқлар ортда қолгани сингари умид ҳам сўнади.
— Алвидо, — деб пичирлайди у, ва тун бу чаён сўзларни денгизга элтади, у ерда биргина яхта кекса ва касал одам билан сузиб бормоқда.
Бу одам титрайди, у гарчи нима излаётганини эслай олмаса-да, ҳали ҳам баъзи хотиралар билан яшайди. Унинг яхтаси анчадан буён бошқариб бўлмайдиган яроқсиз ҳолга келиб қолган, ҳамма қулайликларини йўқотган, шилимшиқлик ва яна аллақандай қобиқ билан қопланган, бамисли океанда сузиб юрган тобутга ўхшарди бу.
Бир замонлар хушбичим яхта бўлган бу нимарсадан унга яқинлашиб келган кемалар бир кун бу жасур саёҳатчини ана шу тобутда кўрадилар ва унга салом беришади, зеро, тиришқоқлик ва орзу доим мақтовга сазовор бўлган. Алалхусус, деярли доим сузувчи тобут тагида ётадиган бу одамни ҳатто келинчаги ҳам танимаса керак. Унинг либерал дўстлари эслолмасалар ҳам керак эҳтимол; улар янги низоларни бошдан ўтказиб, у ҳақида аллақачон унутишган, мабодо уни эслашса ҳам, албатта унинг қилмишларини қоралашади. Дарҳақиқат, Кўккўзнинг айбдорлиги ҳам бор эди!
Уни бундай фавқулодда жасоратга ундаган эҳтирос, шунчалик улкан ва ёлқинли эдики, бу нимарса бошқа барча инсоний эҳтиросларни сўндирди ва унинг ўз касаллиги домига тортди — энди бундан ё даволаниб ё ўлиб қутилиш мумкин. Лекин Кўккўз ўлмади, билъакс, касал бўлганидан сўнг, худди қайта туғилгандек бўлди — бу қайта туғилишнинг сабабларининг ўзи алоҳида ҳолат.
Саёҳат аввалида, у худди ўша баржанинг изидан сузиб кетадигандек туюлди, чунки кўпинча туман ичида у ноаниқ овозларни эшитарди, кимдир ғўлдирарди нуқул, буни у сарт йўлбошчиларининг чақириғи деган гумонда эди. Яна бир неча уринишдан сўнг, охирги буюк ҳаракат бошланади. У улар томон шу мақсадда овоз берди, бунга жавобан кемадан жавоб келаркан Кўккўз яхтани кўринмас сузувчи қамоқхона томон йўналтирди. Бироқ ҳозиргина сув сатҳини кесиб ўтган акула қанотлари қуёш ёғдулари остида кўриниш бераркан у туманнинг тарқалганлигини кўрди. Баржа қаерда? Нега овозлар ғойиб бўлди? У шу алфозда бир ой суздими, ё икки ой, сузиб кетаверди, нечоғки ахийри даҳшатли бир ҳақиқатни тушуниб етди: маълум бўлишича, яхта жаҳон океанида пайдо бўлгунча, қанча ороллар ва қоялар атрофини айланиб ўтиб, бир хил юлдузлар остида чўкиб кетган кемалар маскани бўлмиш абадият айланаси дейиладиган катта гирдоб ҳудудига кириб келганди. Бу ерда оқим шу қадар тез ва кенг эдики, ҳатто катта кемалар ҳам буни енгиб ўтишга қодир эмас, яхтадан чиқишга бўлган ҳар қандай уриниш эса шаксиз ҳалокат. Кўккўз аллақачон умидсиз эди, аммо бир куни тонгда уни чақиришди. Кўккўз кабинадан ташқарига қаради, чироқни ёқди ва шунда унинг яхтаси ёнида қайиқ сузиб юрганлигини кўрди. У яхтани катта тезликда сузаётганини, қайиқи ҳеч ким бошқармасада янада тезроқ сузаётганлигини кўрди. Бир неча шу каби лаҳзалардан сўнг, у кўздан ғойиб бўларди.
— Тушунтиринг дўстим, бизни бу ерда қандай оқим олиб келди ва бу ердан қандай чиқиш керак?
— Бу тез айланадиган оқим, милорд, — деб жавоб берди нотаниш йигит. — Ҳар ўттиз йил ўз доирасини ташкил қилади, Магеллан устунлари дейишади буни, балки бу ҳақда эшитгандирсиз?!
— Йўқ, йўқ! — қичқирди Кўккўз тафсилотларни билишга улгуролмай қолишдан қўрқиб, алқисса нотаниш қайиқ ундан олдинлаб кета бошлаганди.
Нотаниш ҳам овозини борича ғайратсиз тушунтирди:
— Магеллан устунлари княз, кичик оқимларга бўлинади, агар шу оқимлар йил ўтгани сари кучини йўқотади. Шундагина биз Дониш Оранг-Утан ороли яқинига сузиб озодлик томон қочиб қутула оламиз.
— Буни қандай айтаяпсиз? — Кўккўз қўрқиб кетди. — Наҳот ўттиз йилдан кейин қутулсак?
— Йўқ, бу ерда аллақачон йигирма беш йил қолган, — Кўккўзнинг оқариб кетганини кўрган нотаниш одам унга тасалли беришга қарор қилди: — Умидингизни сўндирманг султон, сиз ҳали жуда ёшсиз! Аммо мен бу вақтгача етиб боролмасам керак, гарчи менинг қайиғим тезроқ ҳаракат қилса ҳам.
— Ғалати, нега у тез ҳаракат қилмоқда. Ахир унга ҳеч қандай ёрдам берганингиз йўқку?!
-Гап шундаки, ёрдам бериш бу ерда умуман фойдасиз. Сиз ҳам елканларни пастга туширинг ва кутинг, сизнинг яхтангиз ҳам ўз-ўзидан ҳаракатга келади. Кимдир оқим кучини енгишга ҳаракат қилса, тўлқинлар буни ёқтирмайди, агар курашишдан воз кечсангиз улар сизни ўзлари олиб юришади. Мағрурлигингизни унутинг ва камтар бўлинг дўстим! Алалхусус, сиз катта енгилликни ҳис қиласиз… Акс ҳолда, оқим сизнинг барча импульсларингизни йўқ қилади.
Нотаниш одам охирги сўзларини айтганида ундан анча олислашиб кетганди, шу сабаб Кўккўзнинг кейинги сўзларини эшитмади:
— Сиз кимсиз ўзи? Ва бу ерга қандай келиб қолдингиз? — ва у нотаниш одамнинг уни нега бунчалик ғалати номлар билан чақирганини билмоқчи эди: гоҳ султон, гоҳ княз, гоҳ милорд? Қандай тилсим бор бу сўзларда?
«- Унинг кимлиги менга муҳимми, ё ўзимнинг ким эканлигим муҳимми?» — ўйлади Кўккўз ва нотаниш одамнинг маслаҳатларига амал қилиб елканларни пастга туширди. Сўнг палубада узоқ вақт юрганча яна шубҳага бора бошлади:
«- Агар у Магеллан устунларига биринчи бўлиб етиб олиш учун мени алдаган бўлса, кейин нима бўлади? Бу эски ҳийла-найранг, лекин мен яшашим керак. Ё, худойим, қандайдир ғайриинсоний қайиқ қаёққа шошмоқда…»
Кейин Кўккўз нотаниш одамунга сахийлик билан улашган унвонлар ҳақида янада мураккаб хаёлларга борди. «Балки у айтган барча номларда аллақандай сир бормикан?.. Умуман олганда мағрурлик ва ўзни тўлиқ оқим иродасига топшириш нимани англатади?..»
— Йўқ, йўқ! — қичқириб юборди қатъиятга тўлган Кўккўз.
У елканларни яна кўтарди, шамал уларни силкита бошлади, Кўккўз тўлқин асирлигидан қутилиш учун охирги уринишини қилиш учун рулга ёпишди. У яхтани бироз ўнг тарафга бурди, денгиз оқими — унинг иродасига бўйсунганга ўхшади, бу унга тасалли берди, Кўккўз ўрта оқим кенг бўлмаслигига, хавфсиз йўналишга ўтиб олиш бир соатдан ошмаслигига ўзини ишонтирди. У кучини жамлаб тиришганча тураркан, орадан ўтган бир-икки соатни илғамай ҳам қолди, агар ёнидан бошқа бир қайиқ сузиб ўтмаганида балки вақтнинг югуриклигидан ҳамон бехабар қоларди.
Қайиқдаги одам ўрнидан туриб Кўккўзнинг беҳуда ҳаракатларини кузатаркан, у томон овоз берди:
— Мен сизни анчадан бери кузатиб турибман ва сизнинг бардошингиздан ҳайратдаман. Аммо сиз ақлдан оздирувчи ҳаракатни амалга ошираяпсиз, лекин буни ўзингиз сезганингиз йўқ. Эҳтиёт бўлинг, оқим яхтани айлантириб бошингизни уни тобут қилиб ёпиши мумкин!
— Лекин сиз бу даҳшатли оқимни кўрмаяпсизми, қаранг у қанчалик узун? — ғазабланди Кўккўз.
— Аммо буни билишдан нима наф? — Кўккўзнинг қўполлигидан хафа бўлмай хоиржам жавоб қилди нотаниш одам. — Буни аниқлашнинг ўзи қўрқинчли. Ҳа, бу ҳис этиб бўлмайдиган даражада даҳшатли.
— У улкан ва чексиз эканлигини, бутун оламни — еру-осмонни ўраб олганини айтмоқчимисиз? — Кўккўз уни масхаралашга қарор қилди.
Аммо нотаниш одам жавоб бермади, чунки гаплашишнинг маъноси қолмаганди, қолаверса, денгиз овозларни тубсизликка сингдириб уни узоқ масофага олиб кетди…
Кўккўз қаршиликни тўхтатди, энди оқимсиз яхта ўз-ўзидан сузиб борарди, унга ҳатто сузиш тезлашгандек туюлди.
Эҳтимол бу ҳол унинг хаёлида содир бўлаётгандир. Акс ҳолда у аллақачон кексайиб қолганини ва нега Донишманд Оран-Утан оролига етиб бормаслигини изоҳлашни бошлаган бўлмасмиди?
Кўп ўтмай унинг шубҳаларини яхтаси яқинида пайдо бўлган бошқа бир қайиқ тарқатиб юборди:
— Сизда яхтада дон борми, ака? — у оқим баландлигига кўтарилганда қўлларини Кўккўз тарафга силкитди. — Эвазига мен сизга пиёз таклиф қилишим мумкин.
-Йўқ эди менда, — ҳайрон бўлганча жавоб берди Кўккўз. — Лекин қараб турингчи, мен кунжакларга бир қараб кўрай, балки топилиб қолар.
У кабинага кириб, бироз турди, лекин оқим қайиқни бир жойда ушлаб турмаслигини сезаркан, қайиқчи билан гаплашишга улгуролмай қолишидан қўрқиб дарҳол унга юз тутди.
— Йўқ, афсуски, — деди худди узр сўрагандек эгилиброқ Кўккўз. — Дон нима учун керак эди дўстим?
— Йўл узоқ, мен пиёз етиштиришга қарор қилгандим. Аммо у яхши ўсмаяпти. Мен йўлда тўплаган тупроқ арпа учун кўпроқ мос келаркан…
Тупроғи бор қайиқ ичида қизиқиш билан назар солган Кўккўз унда ўсиб турган сариқ пояларни кўраркан хавотирланиб сўради:
— Менга қаранг сиз шу тезликда неччи йилдан сўнг Магеллан устунларига етиб боришингиз мумкин?
— Билмадим, аммо сиз яхтангизда ўз вақтида етиб борасиз, агар…
— Аммо сизнинг қайиғингиз тезроқ сузади?!
— Бу шунчаки ташқаридан қараганда шундай, — қичқирди суҳбатдоши, уни қайиғи аллақачон узоқ масофага кетиб қолганди. -Ҳар ким ёлғиз ўзи бориши керак, иккита кема, масалан, бизники каби учрашганда, оқим улардан бирини олдинга сижитади, иккинчисини эса ортга, кейин ҳамма нарса яна секинлашади ва ҳар ким ўзига ажратилган сув узра сузади… Хайр, Буюк устунларда кўришгунча!
— Хайр, — деди Кўккўз надомат билан, у яна энди бутунлай ёлғиз қолганди.
«-Мен ҳам нимадир етиштиришим керак, — деб ўйлади у. — Шундай кенг яхтада мен лимон плантациясини ташкил қилишим мумкин, кейин уларни қовоққа алиштириш фойдали бўлади.»
У яхтаси билан сузиб бораркан, бошқа сузаётганларни балиқ овлаш билан шуғулланаётганини пайқади. У кемасининг пастки қисмидагиларнинг уловида товуқлар югураётганини, темирчилар пичоқ ва қилич ясаш билан бандлигини, кўрпа-тўшак тикаётган аёлларни, колбалар устида сеҳру жоду қилаётган кимёгарларни, ўз жонига қасд қилишга қарор қилганларга ўз хизматини таклиф қилиб жасадларни кўрсатаётганларни кўрди. Уларнинг ҳар бири Кўккўз билан ўзаро алмашишни сўрашарди, ундан консерва эвазига пул сўрашмасди, алалхусус, на олтин, на кумушнинг қиймати йўқ эди, чунки оқим бошчилигидаги жамият санъатсиз табиий алмашинув билан яшарди.
Кўккўз ғамгин сувга қараб тураркан, улоида ёнбошлаб олган кимдир унга бақирди:
— Ҳей дўстим, сизга ёш аёл ёқадими? — У жирканиб ҳали жавоб беришга улгурмасиданоқ у унга шарт қўйди: -Бунинг эвазига калит керак, ёки Библия каби темир темир чиқинди ҳам бўлаверади.
Кўккўз баъзида ярим тунда яхтасининг қуйида югуриб юрган оёқларнинг шовуридан уйғониб кетарди, эрталаблари ўзининг шабгир стулига ўтирганча рафиқасини завқлантирадиган табиатнинг гўзаллигини тамоша қиларди. У денгиз кўчманчиларига энди етиб олганида, улар туман ичра изсиз ғойиб бўлишган ва бундан Кўккўз тушкунликка тушмаганди, бироқ товар алмашишга келганда моҳирлик қилмаса узоққа бора олмаслигига амин бўлди. Ҳа, бу мопед билан узоққа бориб бўлмайди, ҳамма қатори алмашишни, олишни, беришни билиш керак. У ҳисобчи дафтарчаси каби дафтар очиб ишни бошлади, у ерда барчасини диққат билан ёзиб чиқди — виски идишлари, тормоз(буларни яхтада қандай тушганлиги номаълум), рафиқасининг олмос маржонлари(у яхтага кирганида балки тасодифан тушириб қўйган шекилли), Ҳегел, Бердяев, Ницше асарлари ва бошқа аҳамиятсиз нарсаларни ўпиб қўйди.
Бу ҳаракатларини ҳар ҳолда унга фойдаси тегди. Кўккуз унга бир аёлни таклиф қилиб эвазига нима бера олиши сўраган одамга: «Хаскаш!» — деди ва уни ялтироқ жилосини боши узра кўтариб кўрсатди. Қайиқдаги одам норози бўлиб бақирди, кейин баъзур розилик билдирди, нобель мукофоти лауреати бош кийими ва фракидаги кимса шу тариқа ундан хаскашни юлқиб оларкан деди:
— Кўп эснаманг, Ҳозир ортдан бир қайиқ келади — уни олинг ва ҳаётдан завқланинг!
Хаскашни олган лауреат тез орада туман ичига кириб ғойиб бўлди, Кўккўз эса кучини тўплаб, режасини олдиндан ўйлаб асабийлашди: аёлнинг қайиғи келганда яхтани у томонга буриб йўлни тўсади, бортдан енгашганча аёлнинг елкасидан ушлайди ва уни палубага кўтаради ва кабинага олиб боради. Эрталаб ундан зерикканда уни креслога алмаштиради.
У қўрқув ила аёл келаётган қайиқни кутди, яхтаси билан унга етиб олгач, Кўккўз аввалдан режа қилганидек у томон энгашди, лекин у томонга қўллари етмади.
— Ҳой, сиз нима қилаяпсиз? — қичқириб юборди аёл.
— Сизни ўпиш учун тутмоқчиман! — аммо у ҳеч нарса қила олмаслигини кўриб кулиб юборди, узоқ кулди, токи аёл ундан узоқлашиб кетгунга қадар. Бу тахлит ҳаёжондан сўнг, Кўккўз меланхолияга тушиб соқолини учини тишлаганча яхтада ётди.
«Бу қандай ҳаёт?» У узун хўрсинди. Унинг бу маҳзун хўрсиниғини шу ўртадан сузиб ўтиб кетаётган воиз пайқади. У жуда ғалати кийинганди, бошида мусулмон салласи бор эди, аввал Инжилни, сўнг Қуръонни варақлади, сўнг Буддҳанинг юзи олдида бир паст муз қотди:
— Ўғлим, — деди у Кўккўзга. — Қайғу сени Худога яқинлаштиради. Унга ишон ва У билан руҳий алоқани изла…
— Муқаддас ота, — қичққирди Кўккўз, гарчи унинг қайси динга мансублигини билмаса ҳам. — Сиз бу ерга нима учун келдингиз?
— О, менинг ҳаётим бу ердан бошқа яна қаерда бўлиши мумкин? — дея унга ҳайрон бўлиб боқди ваъзгўй. Бироз вақт борлиги учун унга асосий нарса ҳақида гапиришга қарор қилди: — Фақат Худонинг кечиришидан умидвор бўл. Фақат У руҳингни озод қилади…
Кўккўз бу гапларга унчалик диққат билан қулоқ солмади. Ваъзгўй ҳам энди қайиғида катта балиқларни тутиш учун арфа учун керак бўладиган арқонни эша бошлади. Кўккўз унинг ваъзлари эвазига нимадир таклиф қилмоқчи эди, лекин воиз тезда у билан хайрлашди:
— Ҳеч қачон тижорат билан шуғулланманг, у танани қувонтиради, лекин руҳни чарчатади.
«-Сиз фирибгарсиз ва ўзингизга ўхшаганларга қарши эмассиз…» — Кўккўз унинг ортидан қичқирмоқчи, буни исботламоқчи ва уни масхара қилмоқчи эди, лекин кутилмаганда қўлини у томон силкитди ва палубага ётиб олди.
«Ҳаммаси жойида, ортиқча муаммо йўқ, -ўйлади у. — Мен ҳали ҳаммамиз Донишманд Оран-Утан оролига етганимизда уни уялтиришга вақт топаман…»
Батаҳқиқ учрашув содир бўлишига у амин эди, негаки у билан аввал денгизда учрашганлар кейинги гал Магеллан устунлари атрофида кўришажакларини таъкидлаган ва у бунга ишонарди. Бироқ йўлда Кўккўз яна биринчи учрашган одам билан тўқнаш келди, у оқим ҳақидаги ўз тажрибаларини унга айтиб берди. Лекин у бу сафар қайиқни орқага қайириб, оқимга терс равишда ғайрат билан ортга суза бошлади.
— Қаерга кетаяпсиз дўстим? — сўради ундан Кўккўз, у қайиғи ила текис оқимларга ўтиб олгач. — Сиз қайтишга қарор қилганга ўхшайсиз…
— Мен қўрқяпман…» — дея жавоб қилди қайиқчи. — Ахир мен жуда қариб қолдим, йўл эса узоқ — яна ўн беш йил юриш керак. Мен устунларга етиб боролмаслигимдан қўрқаман…
— Сиз ғалати одам экансиз, — унга кулиб қаради Кўккўз. — Ахир нима фарқи бор, ўн беш йил олдинга ё ўн беш йил орқага сузишни, икаласи бир хил эмасми? Қани бу ерда мантиқ?
— Агар мен бошлаган жойимга қайтсам, мен аввалги нуқтага қайтганимни биламан Хўш, сизнингча мени олдинда нима кутмоқда? Манзилга етиб бориш учун менга ўн беш йил кераклигини ким аниқ айта олади? Балки ўттиз йил керакдир? Эҳтимол абадий сузиш лозимдир? Устунларга етиб олишимиз балки ҳеч қандай эркинлик бермас бизга? Сиз жаноб, бу ҳақда аниқ бир нарса дея оласизми?
— Ажабо сизга лаънатлар бўлсин, ўттиз рақамини менга сиз сингдиргандингиз! — ғазабланди Кўккўз. — Мен бунга ишондим, ҳатто шу рақамга кўникдим ҳам, буни тан оламан, ҳа даставвал бу мени даҳшатга солди. Энди эса қалбимга яна шубҳа уруғини экаяпсиз…
— Ҳеч қиси йўқ, — деди қайиқчи ҳорғин. — Сиз бошқа рақамларга ҳам албатта кўникасиз, бизнинг йўлимизни чексизлигига, алал-оқибат унинг ҳеч нарсани англатмаслигига кўникасиз тасаддуқ, — унинг фалсафий хулосаси шундай якунланди.
— Беҳуда башоратларингизни бас қилинг ва мени генерал, княз ва султон деб чақиришингизни ҳам бошқа эшитишни истамасман!
Қайиқчи унга бошқа жавоб қилмади ва бемаъни эшкак эшишини давом эттирди. Унинг маънисиз бу ҳаракатларини фойдаси йўқлигини Кўккўз пайқаб турарди, оқим унинг қайиғини ҳамон ўз майлида бир жойда ўйнатиб турарди. Қайиқчи сароб ичра яшарди.
— Сиз дарвоқе кўр одамсиз! — у томонга қараб қичқирди Кўккўз, бироқ унинг яхтаси аллақачон ундан узоқлашиб кетган ва буни унга тушунтириш энди бефойда эди.
Ўжар қайиқчи билан учрашувдан сўнг, дарҳақиқат Кўккўзнинг қалбидан янгидан шубҳа уйғонди. Магеллан устунларигача бўлган саёҳат ўттиз йил эмас, балки ундан узоқроқ давом этса-чи?! Наҳот барча жоҳиллик ва алдов қурбони ўлароқ сузиб юрган бўлса бу бетийиқ денгизда? «Нима қилиш керак, — бетин ўйларди Кўккўз. — Умидни йўқотган одамларга ёрдам бериш керак, ҳа, умидсизликка тушган қайиқчиларга йўл кўрсатиш учун у яхта билан худди йўлбошловчи каби денгизни сузиб ўтади. » Мен уларни ўз орқамдан эргаштираман, чунки ҳар бир жамиятда бир етакчи лозим бўлади… Ҳалиги қайиқчи бекорга мени княз, султон деб атамаган… Эҳтимол у менинг ҳақиқий мақсадимни тахмин қилгандир…»
«Лекин буни қандай амалга ошириш керак?» — фикрлари чувалиб ўтирарди Кўккўзни, алалхусус, оқимнинг адашган табиати ҳақидаги гаплар уни даҳшатга соларди иттифоқо. Агар кимдир уни алдаб, оқимнинг иродасига қарши бирор нарса уюштирган бўлса, бу ҳол батаҳқиқ оқимга хуш келмас. Зеро у барча нарсалар устидан ғолибо бўлган ҳукмдор, воқейликларнинг чин устаси инчунун.
Наҳотки эркинлик ва раҳмдиллик ила бутун денгиз кўчманчиларини озодлик сари етаклаб бориш оқим учун етарли эмасми? Шубҳасиз у ўз қонун-қоидалари доирасида ҳеч кимга зулм этмаслигига Кўккуз ишонади, зеро у белгиланган вақтдан олдин ҳеч кимни йўқ қилмайди, уларга инсоний эҳтиросларни намоён қилиш имкониятини беради…
Бу илоҳий ҳукм. Башарти Кўккўз оқимнинг руҳоний билимига ишонади, у билан ярашишга чақирган ваъзгўй ҳам балки шу боисдан унга ғайрат билан хизмат қилиши бежиз эмас.Кўккўз шундай ўйларди, итттифоқо денгиз кўчманчиларининг ўз ҳукмронлиги остида бэрлаштиришга бўлган истаги унинг хаёлларида шу қадар жунбуш қилардики, у жасорат кўрсатиш учун ҳар нарсага тайёр бўлиш лозимлигини ич-ичидан ҳис қилди. Аммо ўзи ҳеч нарса ўйлай олмагани учун тажриба ва донолик учун бошқалар билан маслаҳат қилишга қарор қилди. Балки кимдир, Ахиллеснинг товонини кўрсатар, Кўккўз эса нафақат оқимни, балки бу ҳийлагар одамларни ҳам бўйсундириш учун келажак денгиз жамоасини олдинга бошлаш учун қўлидан келадиган ҳамма ишни қилади. Кўккўз шу мақсадга уларга бир савол ила мурожаат қила бошлади:
— Сиз жуда ёлғиздек кўринасиз дўстим? Қайғуга ботган ҳолда, ҳатто қаёққа кетаётганингизни ҳам билмайсиз. Агар биргаликда саъй-ҳаракатлар қилсак, одамларни жасоратга ундашимиз мумкин.
-Сиз нима таклиф қиласиз, жаноб? — сўрарди улар ундан қизиқувчанлик билан.
— Барчани бир мақсад сари тўплаб оқимнинг ихтиёрига қарши сузамиз.
— Жим бўлинг! — қўрқув ила оқим уларни суҳбатини тинглаши мумкинлигидан чўчиб уни сўзлашдан тўхтатарди улар. — Бу мумкин эмас!
— Ахир нима учун мумкин эмас? — сўрарди бироз сустлашиб Кўккўз.- Оқимнинг кучи бор-йўғи хаёлий, тушуняпсизларми хаёлий. Демак у ҳеч кимга ҳеч нарса қилишга рухсат бермайди, шундайми? Бизнинг ҳуқуқимиз қаерда унда? Нега унинг кучига ишонишимиз керак? Ким унга бундай кучни берди? У Худоми, императорми, султонми, қуёшми? Сизларнинг қўрқоқликларингиз мени ҳайратга қолдиради! — у яхтада чайқалганча шу тахлит бақиришда давом этаркан, уни қайсидир хобгоҳларда эшитишарди: — Сизлар фаол эмассизлар! — ҳайқирарди у.
Унинг эҳтиросли ҳайқириқларини тинглаганлар фақат бир нарсани сўрашард: — Бу одам ким ўзи?
Кўккўз улар атрофидан сузиб ўтаркан, агар оқ танлиғкўчманчиларни кўрса шундай дерди:
— Мен — қиролман!
Қоронғу хобгоҳларда тор дунёқарашли одамларни кўрса, уларга тушунтирарди:
— Мен — Султонман!
Баъзан улар у билан баҳслашса уларга:
— Мен — бонзаман, — дерди. — Агар сиз қора танли сайёҳларни кўрган бўлсангиз «Осмоннинг ўзи уларни қутқариш учун мени юборди!
Денгиз кўчманчилари агар унинг яхтаси ёнида бироз муддат бўлса-да, кўпроқ сузишга муваффақ бўлганларида аллақачон унга ишонган бўлишарди, аммо уларнинг вақти қисқа, қолаверса шу лаҳзада оқим кучи билан ҳам ҳисоблашишлари лозим саналарди. Ҳеч шубҳасиз янги ҳукмдорга ҳар доим содиқлик қасамёди қабул қилиниши бор гап… Лекин улар оқимни ўз ҳукмдори деб билишлари ва уни меҳрли исмлар ва алқовлар чақиришлари оқимнинг ранги ва характер хусусиятлари билан чамбарчас боғланганлигини Кўккўз: Сокин Ота, Қора Лочин, Кўк кўзли қаҳрамон каби улуғлашлардан аллақачон билиб олганди. Ва улар бунга ғайрат ва шавқ билан куйланган қўшиқ ҳам қўшдилар:
Денгиз кўчманчиларининг қўшиғи
Умид-ла қараймиз биз узоқларга,
На ташвиш, на қайғу қўймас хатарга;
Осудалик қалбга солмайди ғулу —
Тушларимизга сиз берасиз улгу.
Бизни суронларга бошлайсиз буюк,
Чорлайсиз ҳар жойда ташаккур, қуллуқ!
Сиз бизга отасиз, баётимизни,
Топширгаймиз сизга ҳаётимизни.
Раҳмат, азим оқим биз учун сир-да,
Биз азоб чекмасмиз: ҳеч вақт, ҳеч ерда.
Доира узра оқар ўнгу-сўлимиз,
Отамиз нажотга чорлар йўлимиз!
Бошлайсиз манзилга бизни ажойиб!
Ҳар ерда бордирсиз нажиб, ғаройиб!
Сиз бизга отасиз, баётимизни,
Топширгаймиз сизга ҳаётимизни!
Унинг бирликка бўлган чақириғи денгиз кўчманчилари орасида ҳеч қандай хайрихоҳлик уйғотмагани туфайли Кўккўз уларни лаънатлади ва фақат ўзигагина тасалли бериш ҳозир энг тўғриси деган хаёлга борди…
Денгизга ўттиз тўққиз кеча-ю кундуз ёмғир ёғди, Кўккўз Муқаддас Китобда айтилган қирқинчи кунни ҳам кутишга қарор қилди. Ёмғирнинг овози уни ғазаблантирарди, у ўйлаш учун сукунат топиш илинжида яшринадиган жой изларди. Денгизга тасодифан шўнғиб, у сув остида шундай сукун ҳукм сурган гўша борлигини пайқади, у шу ерда қолишни истарди. Кўккўз ъув остида бироз сузаркан, сукунатга қулоқ тутиб, чайқалиб кетди, аммо кейин бўғилиб яхтага қараб шошди. Аммо шу кундан бошлаб у вақтини муайян соатларини денгизда ўтказа бошлади: у балиқ ва медузалар ичра сузарди, фақат овқатланиш ва ухлаш учунгина яхтага қайтарди. Унинг заиф ўпкаси аста-секинлик билан сув ости ҳаётига кўника бошлади, гарчи Кўккўз тез-тез касал бўлиб тушкунликка тушган бўлса-да, ўзида нимадир ўзгараётганлигини сеза бошлади. Бир куни юзига қараганида бурнининг тепасида — қоқ пешонасида танга катталигидаги туйнукни эслатадиган ўсимта пайдо бўлганлигини кўрди, қизиғи у сувга тушганида бу туйнук унга нафас олиб, нафас чиқариш воситаси бўлганлигини кўриб у ҳайратга тушди.
Бу эврилиш Кўккўзни умуман хафа қилгани йўқ, билъакс энди делфинлар билан сувда пойга қилиб, унинг ичига кириб чучкуратадиган сувни ҳавога отиши мумкин эди. У шу куйи ўзини сувда тутаркан аввалига делфинлар унга олазарак қараб чўчқанинг хириллашини эслатувчи ғалати товушлар чиқариб атрофида бегонадек сузишди, аммо кейин Кўккўзнинг осудалиги ва уларга зиёни тегмаслигини ҳис қилишиб, уни ўзларининг сафларига қабул қилишди. Дельфинлар ва Кўккўзни хафа қиладиган ягона ҳолат шунда эдики, у сув остидан шошқин бир алфозда сув юзасига чиқиб қуёш нурлари остида денгиз узра ҳавода муаллақ учиб сўнг яна тубга шўнғий олмасди. Гарчи Кўккўз бунга қўлидан келганча интиларди, аммо дельфинлар билан сув юзасига чиқиб эгри чизиқни акс эттириш лозим бўлганда, у ахмоқона жилмайиб бошини шунчаки сувдан чиқариб қўйиш билан кифояланар ва бу жуда ачиниш уйғотарди унга. Эҳтимол унинг бу заифлигини кўрган дельфинлар ундан юз ўгиришар, ким билсин.
Шунга қарамай Кўккўзнинг тиришқоқлиги ва қатъиятини ҳаётнинг ўзи мукофотлади. Унинг оёқлари ўсиб акуланикига ўхшаш ғалати дум пайдо бўлгани, танасини балиқ тангалари қоплай бошлаганини ва у дельфин ва акула ўртасида алланечук яратиққа айланганини ҳис қилди. Энди Кўккўз дельфинлар билан сув юзасида сакрашда рақобатлаша оларди, унинг ғайрати ва эҳтироси улардан баландроқ ва узоқроққа сакрашга омил бўлганди инчунун. Батаҳқиқ у дельфинларга қараганда нисбатан чуқурроққа шўнғир ва денгиз тубидан тушига кирган балиқларни ушлаб кўрарди. Вақти-вақти билан сув юзасига чиққанида аллақандай денгиз қароқчисининг унинг яхтасини ўғирлаб, оқшомги ой нурларида Кўккўзнинг китобини варақлаб алмашишга яроқли нарсаларини санаб чиқаётгмнлигини кўрди. Билъакс Кўккўз бундан ранжигани йўқ. Аксинча янги турмуш тарзи Кўккўзни денгиз кўчманчиларини синчковлик билан ўрганиш имконини берди, улар ҳар доимгидек оқим ихтиёрига бўйсунганча сузишга жаҳд қилишган, ўзларини шунга топширишганди. Илгарилари у яхтада сузиб юрганида атрофидаги қайиқларнинг ҳаракати унга сирли туюларди. У улар қаёққа кетаётганини, ундан олислашиб кетаяптими, яхтасидан олдинлаб кетганларми, манзилга етиб бора оладиларми, тўғриси бу ишларнинг замирига унчалик тушунмасди. Гўё унинг олдида қайиқлар шахмат тахтасида бўлганлари каби ўзгача бир жумбоқдай туюлар, бу сузишлар нимани билдиришини у англай олмасди. Энди эса у уларни кетма-кетликда, муайян масофаларда, бир-бирларидан ортда қолмаслик учун жаҳд билан сузиб кетаётганлигини кўрди. Агар биринчи қайиқ, ўзини биринчи деб биларкан, устун бошига ҳам биринчи бўлиб сузиб боришни истайди, ўз навбатида иккинчи қайиқ учинчи қайиқни, учинчи қайиқ эса тўртинчи қайиқни қувиб ўтишни мўлжаллайди, ўз навбатида тўртинчи қайиқ ҳам биринчи қайиқдан олдинроқ боришни исташи шубҳасиз. Улар биринчи кунда ҳам, иккинчи кунда ҳам ва умуман ҳар куни бошқаларни қувиб ўтиш ҳақида ўйлайди, Кўккўз эса буларни илгари пайқамасди, энди эса эркинликда буларни ҳаммасини англаб етаркан, кўчманчи қабилалар ва халқлар сабаб унга ато этилган ҳолатдан мамнун ҳолда дельфинлар билан бирга сузиб борарди. Яшил кўзли акулалар унга хушмуомилалик ила боқишар, Кўккўз ва уларни думларидаги ўхшашлик бунга сабабдир эҳтимол. Аммо улардан қочган Кўккўз шундай акробатик спектакл кўрсатдики, унинг атрофида оғзини очганча қолган акулалар умидсизликка тушиб тишларини ғижирлатишди. Сув устида учиб юриш, антиқа ва чиройли сакрашлар, яхтасининг ортига яшриниш, акула оғзини очиши билан унга сув оқимини отиш каби хислатларни аллақачон ўзлаштириб олгани унинг кулишига, қичқиришига ва умуман ғолиблик ҳиссига эга бўлиши Кўккўзга қўшимча куч бағишларди. Кўккўз денгизда шу тариқа сайрини давом эттираркан, китоб ўқиганча вақтни ўлдиришга қарор қилган қандайдир бир ёлғизликка гирифтор қайиқчини кўрди. Қуёшга қарши соябон унинг хушбичим юзини ёпиб турар, қайиғида оёғи остида мойчечак ўсиб турарди. Кўккўз унинг ортидан узоқ вақт сузди, атир ва гуллар ҳидидан энтикаркан, қалбида қандайдир узоқ хотиралар қўзғалди. У қайлиғи билан ётган ўтлоқни эслади, лебералларнинг чиройли аёлларга тўла лекин маккор эркинлигига қарши фитна уюштирилган салонларни ёдига келтирди. Аввалига Кўккўз нотаниш кимса билан гаплашишдан қўрқди, пешонасидаги ўсимта туфайли унинг нигоҳи билан рўбару бўлишдан чўчиди. Гўё у балга эртакчи кийимида келганга ўхшарди… Кейин у балда нафақат кийимда балки ниқобда ҳам келганман деб ҳис қилди ўзини Кўккўз ва зудлик билан чуқурлик ичра шўнғиб қандайдир балиқ жабрасидан тутганча хоним қайиғи томон яқинлашди!
Аввалига у ёлғиз хоним билан саломлашди:
— Хайрли кун, хоним! — у бироз эгилиб балиқни қайиққа унинг оёқлари остига қўйди.
Хоним бу каби туйқусдан пайдо бўлган одам ва ҳолатдан қичқириб юборди ва қайиқда эшкак эша бошлади, лекин Кўккўз уни ўз вақтида қайиғини тутганча, унинг ҳайратини тезла йўққа чиқарди:
— Мен бу ерга сув ости балидан келдим, — деди юзидаги жабрамонанд ўсимтага ишора қиларкан. — Қаранг, мен ниқоб кияман…
Денгизда бироз енгил туман бор эди, шу сабаб хоним унинг юзини аниқ кўролмади, билъакс, анчайин тинчланди ва ҳатто жилмайиб қўйди:
— Сиз у ерда жуда кулгули кўринсангиз керак…
— Ҳа, ҳа, жуда кулгули Кўккўз. — Хуллас, шу балиқ сизга бал эгасидан совға…
— О, баллар, баллар! — хитоб қилди хоним ва хўрсиниб қўяркан, унинг юзида ноаниқ хотиралар сояси из солганлиги сезилди. Кўзларида ёш қалқди, бурни жийирилди, Кўккўз алам ичра сув остида соқолини тишлади. У қайиқни қўйиб юбориб орқага суза бошлаганида, хоним аллақачон тинчланиб қолган ва ҳатто айтиш жоизки унинг ташқи қиёфасидан бир қадар хурсанд бўлганга ҳам ўхшарди.
— Мен сизни бирданига кетиб қолишингиздан қўрқардим, — дея тан олди у. — Узр, баллар ҳақида сўзлаб менинг қалбимни вайрон қилманг. Яхшиси, нега ниқоб кийганингизни тан олганингиз яхшироқ…
— Кўрмаяпсизми, графиня, мен кекса ва соб бўлган дуэлчи, қиморбозман. Қирғоқ ортидан кредиторларим мени излашмоқда. Улар танимасликлари учун мен бу даҳшатли кулгули ниқобни кийиб юришга мажбурман… Мадомики, улар мени кимлигимга шубҳа қила бошласалар мен дарҳол сув остига шўнғийман, ҳайтовур мен зўр сузувчиман.
— О, қандай романтизм, — қичқириб юборди хоним. Улар сизни делфинлар ва камбағал кредиторлар билан чалкаштириб юборишади… Бу фазилатларингизни қадрлаш учун сезгир аёл бўлиш шарт эмас, — деди у ҳар эҳтиёт шарт.
Кўккўз бир неча кун давомида бу иштиёқманд хоним атрофида сузиб юрди, уни қайиғини ушлаб сузар фақат қоронғу тушгандагина ўз хобгоҳига қайғу билан йўл олар, туни билан ухлай олмас, тонг отишини сабрсизлик билан кутар ва тонг отганда денгиз тубидаги марварид ва маржонларни туҳфа қилиш учун унинг оёғи остига сочарди.
Кўккўз сувда бўлган кезлари унинг яхтаси ўз-ўзидан сузиб юрарди. У уни гоҳ олдинда, карвоннинг биринчи қаторида кетаётганини кўрарди, гоҳ эса орқага қолиб кетарди яхта. Шунда ҳамманинг кўзи қуёш нурлари таъсирида қамашиб турганида Кўккўз яхтага қайтиб, унинг хонимнинг қайиғи тарафга яқинлаштирди, у Донишманд Оранг- Утан оролигача шундай йўлда бирга давом этишни, кейин қолган кунларининг охиригача у билан бирга яшашни ўйлади…
У аёлга бу ҳақда айтганида, аёл аввалига бунга шубҳа билан қаради, лекин у кўп ишонтирганидан сўнгини унинг яхтасига ўтиб қолган йўлда давом этишга қарор қилди.
— Ишонинг бу ер биз учун жуда кенг, биз лимон плантациясини ташкил этишимиз мумкин, бу менинг эски орзуйим. Менда жуда кўп нарсалар бор, айтайлик қармоқ, иккита тебранадиган стул, шарқона роҳатбахш анзир пиёзи, мен денгиз тубидан олган ром бочкаси. Менинг хўжалигимни юритувчи бекам бўлишингизни истардим…
— Биз кемада рақсга тушишимиз мумкин, шундайми? — деди хоним хаёлга чўмиб. — Айнан бал халатларида.
— Ва ниқоб кийган ҳолда, — хўрсинди Кўккўз.
Яхта яна қайиққа яқинлашганда, у сувга тушаркан, думини яширганча суза бошлади. Аммо думсиз сузиб ўтиш осон эмасди, у яхтани тезроқ туманга киришини истарди шу сабаб, севгилиси қайиққа қайтиши керак эди.
Шундай бўлди ҳам, аммо шундан сўнг, аёлнинг қайиғи яхтага яқинлашиш учун қанча ҳаракат қилса ҳам ҳеч иложи бўлмади.
Бир оқшом улар ниҳоят жуда яқин келганда, аёл мулойимлик у томон қўлини узатди.
— Севгилим, — дея пичирлади у Кўккўзнинг сочларини силаб. — Ниқобингизни ечиб менга яқинроқ келинг…
Кўккўз эгилиб аёлнинг қўлларини ўпди, ўзини ён тарафга ташлаб юзини унинг тиззаларига қўяркан, туйқусдан унинг шалоплаган думи аёлнинг кўкрагига келиб урилди.
— Ёрдам беринг! Йиртқич ҳайвон! — у қўрқиб қичқирди.
Кўккўзнинг ранги оқариб кетди, шу тобда денгизга шўнғиб кетмоқчи ҳам бўлди, аммо думига чалкашиб бироз иккиланиб қолди.
Яқин атрофда қайиқда сузаётганлар аёлнинг қичқириғини эшитаркан, у томонга яқинлашиб қўлларидаги қуролдан унга ўқ бўшатишди. Кўккўзга ўқ теккач, ундан қон оқа бошлади ва у ўзини денгизга ташлади. У ҳарчанд тубга қараб сузишга интилмасин, барибир акулаларнинг эътиборини тортди. Қон кетаётгани боис, у тезда заифлвшди ва ҳушидан кетди, лекин дельфинлар буни вақтида пайқашганди. Улар уни ўраб олишиб уни пастдан тепага сув юзасига итара бошлашди. Улар ичидаги бир зукко дельфин уни қанотлари устига олди ва яхта томонга яқинлашиб у билан тепага сакради ва Кўккўзни яхта ичига итариб юборди. Кўп кунлар дельфинлар яхта атрофида сузиб юрди, улар ўзига келган Кўккўзни ниҳоят денгизга, улар олдига шўнғизини кутишарди. Билланиҳоя бундай ҳаёт уларни зериктиргач, улар яхтани тақдири илоҳий ихтиёрига топшириб ўзлари ортга қолиб кетишди…
Рус тилидан Шерзод Комил Халил таржимаси.
Темур Пўлатов «Денгиз кўчманчилари» қиссаси 1-қисм тугади.
Temur Po’latov Dengiz ko’chmanchilari (qissa)October 14, 2021.